در هر مطلب آموزشی اعم از آنچه می‌خوانیم یا گوش می‌دهیم نکات برجسته‌ای وجود دارند که هدف از کل فرآیند آموزش، یادگیری آنهاست. آنها مانند نقاط کلیدی یک شهر هستند که با پل‌ها و جاده‌ها به یکدیگر متصل می‌شوند. ذهن انسان قادر است با به دست آوردن نقشه‌ی کلی مطلب آموزشی، رفته‌رفته این پل‌ها را حذف کرده و تنها نکات کلیدی را به‌خاطر بسپارد. این توانایی با خلاصه نویسی و نکته برداری تسریع و تقویت می‌شود. در این دو تکنیک، هدف اصلی شناسایی ایده‌های اصلی و تسریع فرآیند یادگیری است.
دو مهارت خلاصه برداری و نکته برداری به‌خصوص برای دانش‌آموزان و دانشجویان که باید حجم زیادی از مطالب درسی را طی مدت‌زمانی فشرده یاد بگیرند ضروری هستند. این دو تکنیک، بازدهی یادگیری و نتیجه‌ی آن را که اغلب در نمرات آزمون‌ها مشخص می‌شود، بالا می‌برد. آنها تفاوت‌هایی نیز با یکدیگر دارند و لازم است که از هریک درست و به‌موقع استفاده شود.
اما اصول خلاصه نویسی و نکته برداری چیست؟ چه روش‌هایی برای آنها وجود دارد؟ در این مقاله به این سوالات پاسخ داده و تفاوت این دو را نیز شرح می‌دهیم. با ما همراه شده و از این به بعد، حجم بیشتری از مطالب را در مدت‌زمان کمتری فرا بگیرید.
خلاصه نویسی یک روش مطالعه است که در آن، خواننده، ایده‌ها و نکات اصلی یک مطلب بلند را استخراج کرده و آنها را به زبان خود بازنویسی می‌کند. نتیجه‌ی این کار، خلاصه‌شدن اطلاعات اصلی یک مطلب در حجم بسیار کمتری از کلمات است. این روش، شامل تفسیر یا تحلیل مطلب نمی‌شود و تمامی آنچه در متن خلاصه آمده در منبع اصلی نیز وجود دارد. استاندارد خاصی برای حجم خلاصه نویسی وجود ندارد؛ اما یک قانون کلی وجود دارد که می‌گوید: در عین اطمینان از وجود همه‌ی مطالب اصلی؛ هرچه کمتر بهتر!
در یک متن خلاصه‌شده باید اطلاعات زیر وجود داشته باشند:
- ایده‌های اصلی؛ شامل موضوعات، اهداف، سرفصل‌ها، مفروضات و ادعاهایی که یک مطلب در پی اثبات یا استفاده از آنهاست.
- شواهد؛ شامل داده‌هایی که از ایده‌های اصلی پشتیبانی می‌کنند.
- رویدادها و افراد مرتبط؛ این داده‌ها درصورتی ذکر می‌شوند که در ایده‌های اصلی و شواهد، نقش داشته باشند
- جملات قلاب؛ برخی از جملاتی که سبب برقراری ارتباط بهتر با مطلب شده و در متن اصلی نیز خلاصه‌ای از ایده‌های اصلی را در بر دارند، در خلاصه نویسی عینا آورده می‌شوند.
پنج اصل خلاصه نویسی
اصول پنجگانه خلاصه نویسی موارد زیر هستند:
- خنثی‌نویسی. جهت‌گیری لحن یک متن خلاصه‌شده باید کاملا با جهت‌گیری مطلب اصلی هماهنگ باشد. هدف از خلاصه نویسی، قضاوت یا نتیجه‌گیری شخصی نیست.
- دقت. اعداد، ارقام و همه‌ی جزئیات یک متن خلاصه‌شده باید مطابق با منبع اصلی باشند.
- شفافیت. خلاصه برداری نباید مانع از شفافیت مطلب شود. باید تمام نکات کلیدی برای حفظ ارتباط منطقی اطلاعات در متن خلاصه‌شده نیز قید شوند. متن خود را به‌گونه‌ای بنویسید که خواننده‌ای هم که متن اصلی را نخوانده، بتواند ارتباط منطقی اطلاعات آن را درک کند.
- سادگی ساختاری و اطلاعاتی. دشواری متن خلاصه‌شده باید از منبع اصلی کمتر باشد. البته در این موضوع نباید زیاده‌روی کرد یا هدف را بر ساده‌سازی گذاشت. بلکه باید متن را به‌گونه‌ای بازنویسی کرد که درک آن برای ذهن، آسان‌تر شود.
- مختصر اما مفید. در خلاصه نویسی باید اصل مطالب در قالب جملاتی منطقی با رعایت اصول دستوری زبان تاجای‌ممکن خلاصه شوند. جملات باید ساده، کوتاه و درعین‌حال دارای المان‌های اصلی باشند. بنابراین نگارش اطلاعات در قالب کلمات منفرد و منفصل، اشکال گرافیکی کمتر در این روش انجام می‌شود.
چگونه خلاصه نویسی کنیم؟
فارغ از اینکه از کدامیک از روش های خلاصه نویسی استفاده می‌کنید، این مهارت، شامل ۶ گام اصلی است که عبارتند از:
- خواندن متن اصلی؛ حتی اگر متن را قبلا هم خوانده‌اید باید یک بار دیگر به‌طور کامل آن را با هدف خلاصه برداری بخوانید و به ایده‌ها و شواهد پشتیبان آنها توجه کنید.
- تهیه‌ی لیست نکات اصلی؛ پس از مطالعه‌ی متن، یک طرح کلی ایجاد کنید که حاوی سرفصل‌های اصلی به‌صورت تیتر است.
- تقویت نکات اصلی؛ برای هریک از تیترهای نکات اصلی، شواهد و جزئیات ضروری آنها را قید کنید.
- نگارش متن خلاصه؛ با در اختیار داشتن اطلاعات کافی، شروع به جمله‌سازی برای آنها کنید. برای این منظور، سادگی و شفافیت را در‌نظر داشته باشید. ترجیحا خلاصه را با جمله‌ای شروع کنید که نمایی کلی از متن ارائه کرده و ذهن خواننده را درگیر می‌کند.
- تقویت شواهد با رویدادها و افراد. به ذکر رویدادها و افرادی بپردازید که در به‌خاطرسپاری متن به شما یا خواننده کمک می‌کنند. در ذکر این اطلاعات، آمار، اعداد و تاریخ‌ها نقش مهمی دارند.
- نتیجه‌گیری. در پایان متن خلاصه‌ی خود، درصورت امکان در قالب چند جمله، یک نتیجه‌ی کلی و در‌واقع خلاصه‌ای از خلاصه‌ی خود بیاورید. این متن، حاوی مفروضات، روندها و نتایج اثبات‌شده در متن است.
پنج روش مهم خلاصه نویسی
روش های خلاصه نویسی زیادی تاکنون توسط متخصصان امر آموزش پیشنهاد شده‌اند. برخی از آنها مخصوص مقالات و تحقیقات علمی بوده و برخی دیگر کاربردهای عمومی تری دارند. در این بخش به آموزش خلاصه نویسی با مرور پنج روش عمومی می‌پردازیم.
روش پنج W و یک H
این روش خلاصه نویسی با پرسیدن ۶ سوال زیر شروع می‌شود:
- چه کسی (Who)
- چه چیزی (What)
- چه زمانی (When)
- چه مکانی (Where)
- چرا (Why)
- چطور (How)
این روش برای متن‌هایی مناسب است که شخصیت‌محور هستند. یعنی درباره‌ی افراد نوشته شده‌اند. به‌عنوان مثال، در درس تاریخ به‌خوبی می‌توان از آن استفاده کرد. با پاسخ به هریک از این سوالات، روند اتفاقات مشخص می‌شود. این روند معمولا به شکل زیر است:
درباره‌ی چه کسی صحبت می‌کنیم؟ او چه کارهایی انجام داده یا یا وقایع مربوط به او چیست؟ این وقایع چه زمانی و کجا اتفاق افتاده‌اند؟ دلیل وقایع چه بوده یا شخصیت اصلی، چرا دست به اقدامات مورداشاره زده یا آن اتفاقات برای او افتاده است؟ درنهایت نیز باید به روند اتفاقات و چگونگی وقوع آنها بپردازید.
روش خلاصه نویسی SWBST
این روش خلاصه‌سازی، برای داستان‌ها مناسب است. SWBST مخفف عبارت Somebody Wanted But So Then به معنی «شخصی می‌خواست، اما پس از آن …» است. از این روش می‌توانید برای دادن لحن داستانی به متن خود نیز استفاده کنید. ابتکاری که به‌خصوص برای خلاصه‌سازی متن برای کودکان می‌تواند جذاب باشد. مراحل این روش به شرح زیر است:
- S: معرفی شخص اصلی داستان
- W: موضوعی یا اقدامی که شخصیت اصلی قصد انجام آن را دارد
- B: مشکلی یا چالشی که شخصیت اصلی با آن مواجه می‌شود
- S: راه‌حلی که برای حل مشکل پیشنهاد می‌شود
- T: نحوه‌ی حل مشکل و نتیجه‌گیری
خلاصه نویسی به روش SAAC
این روش برای خلاصه برداری از تمامی انواع متون از داستان تا مقالات علمی یا سخنرانی‌های از پیش ضبط‌شده مناسب است. SAAC مخفف چهار کلمه زیر است:
- State. عنوان مقاله یا موضوع آن
- Assign. نویسنده یا شخصیت‌های اصلی متن
- Action. اقداماتی که در طول متن تشریح شده‌اند. شامل شرح نکات و شواهد آنها
- Complete. نتیجه‌ای که از مرحله‌ی قبل به دست آمده و نتیجه‌گیری منطقی از دو مرحله‌ی آخر. (به‌عنوان مثال با انجام دادن اقدامات X، نتیجه‌ی Y حاصل می‌شود).
این روش برای دانش‌آموزان مناسب است و به آنها کمک می‌کند ترکیبی از داده‌های توصیفی را در کنار داده‌های بسته مانند نام و موضوع مقاله به‌خاطر بسپارند.
روش خلاصه برداری FTF
FTF مخفف سه کلمه‌ی First Then Finally به معنی «ابتدا و سرانجام» است. این روش خلاصه نویسی برای متونی که دارای رویدادهایی با ترتیب زمانی مشخص هستند مفید واقع می‌شود. اجرای آن نیز شامل سه مرحله‌ی زیر است:
- First. چه شد؟ به این سوال با ذکر تمام جزئیات لازم مانند شخصیت‌ها، زمان و مکان پاسخ داده می‌شود.
- Then. رویدادهای متعاقب رویدادهای اصلی، یعنی قبل از وقوع رویداد نهایی چه بودند. در این مرحله به تشریح فرآیند می‌پردازیم.
- Finally. نتیجه‌ی نهایی کل فرآیند چه بود؟
روش توصیفی GMG
در این روش، تشریح وقایع مرحله‌بندی نمی‌شود؛ بلکه صرفا با رعایت مراحل خلاصه نویسی، خلاصه‌ای از متن به‌صورت تشریحی آورده شده و جزئیات تاجای‌ممکن حذف می‌شوند. GMG مخفف عبارت Give Me the Gist به معنی «اصل مطلب را به من بده» است. این روش، بسیار سریع و نتیجه‌محور است. از آن در دروس کمیتی مانند ریاضی و می‌توان به‌خوبی استفاده کرد. در این دروس، فراگیر پس از یادگیری منطق یک فرمول، نیازی ندارد برای هربار استفاده از آن، منطقش را نیز مرور کند. بنابراین، تنها نتیجه‌ی مستقیم یک فرمول را به‌خاطر می‌سپارد. روش GMG، در روش‌های تست‌زنی و استدلال منطقی در دروس علوم انسانی نیز کاربرد دارد.
نکته برداری چیست و چه تفاوتی با خلاصه نویسی دارد؟
آموزش خلاصه نویسی بدون اشاره به مبحث نکته برداری یا یادداشت‌برداری، ناقص است. مهارتی که بسیاری آن را خلاصه نویسی اشتباه می‌گیرد. تعریف نکته برداری (Note-Taking) به‌شرح زیر است:
«ثبت اطلاعات ضروری به‌صورت موقت به‌منظور افزایش تمرکز بر مطلب، کشف سوالات و یادگیری در زمانی دیگر».
با این تعریف، مشخص است که نکات جمع‌آوری‌شده، حداقل تازمانی‌که ساختار مشخصی پیدا نکنند، به‌غیراز برای خود شخص کاربرد دیگری نخواهند داشت. نکته برداری، تکنیکی است که در آن، بخشی از فرآیند خلاصه‌سازی به ذهن سپرده می‌شود و تنها به ذکر کلمات، نکات، اعداد و غیره به‌صورت منفرد حتی شاید بدون ارتباط منطقی روی کاغذ اکتفا می‌شود. دلیل این اصلی این موضوع، زمان است. نکته برداری معمولا زمانی انجام می‌شود که فرد زمان کافی برای خلاصه برداری ندارد. به‌عنوان مثال در طول یک سخنرانی حضوری، سر کلاس درس، هنگام بازدید از مکانی مشخص، تماشای فیلم و غیره.
همین‌جا اولین مورد تفاوت خلاصه نویسی و نکته برداری مشخص می‌شود. خلاصه نویسی عمدتا در مواجه با منابع نوشتاری و با در اختیار داشتن زمان کافی انجام می‌شود. از دیگر موارد این دو می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- حجم متن به‌دست‌آمده پس از نکته برداری کمتر است
- نکته برداری با تکنیک‌های خلاصه سازی حداکثری مانند خلاصه سازی عبارات با حروف ابتدایی، اشکال و حتی علامت‌هایی که برای فرد معنی دارند انجام می‌شود.
- خلاصه نویسی هدف آموزشی نیز دارد؛ اما نکته برداری عمدتا با هدف تعمق بعدی و یادآوری انجام می‌شود.
- نکته برداری نیازمند دقت بالای شنیداری و خلاصه نویسی نیازمند تعمق و درگیری بیشتر ذهنی با متن است.
سه روش مهم نکته برداری
جالب است بدانید که در وب‌سایت‌های آموزشی و فروش دوره مانند Udemy و Coursea دوره‌های آموزش نکته برداری نیز طرفداران زیادی دارند. در بیشتر آنها به پنج روشی که در ادامه می‌آوریم اشاره شده است.
نکته برداری به روش کرنل
روش نکته برداری Cornell توسط پروفسور والتر پائوک، استاد دانشگاه کرنل آمریکا در دهه‌ی ۱۹۵۰ ابداع شد. مزیت مهم این روش این است که فرد را وادار به فکر کردن هنگام یادداشت‌برداری می‌کند. چالشی که بسیاری از افراد با آن مواجه هستند و یکی از نقاط ضعف یادداشت‌برداری در مقابل خلاصه نویسی نیز به‌شمار می‌رود. چراکه بسیاری از افراد به امید یادگیری پس از ارائه‌‌ی مطلب با مرور نکاتی که از آن برداشته‌اند، از فکر کردن به منطق مطلب و تعمق در آن اجتناب می‌کنند.
آموزش نکته برداری به روش کرنل، شامل ترسیم دو ستون روی کاغذ است. ستون اول و بزرگتر، شامل یادداشت مطالب اصلی و ستون دوم، مخصوص یادداشت سوالات، نظرات و نکات تکمیلی درباره‌ی هر مطلب اصلی است. پس از پایان کلاس یا سخنرانی باید ایده‌های اصلی را در پایین صفحه، خلاصه نویسی کنید. به‌این‌ترتیب به مدد خلاصه نویسی، احتمال فراموش کردن مطالب یا عدم پاسخگویی به سوالات کاهش می‌یابد.
روش یادداشت برداری Outline
روش Outline ساختاریافته‌ترین روش یادداشت برداری ازنظر بصری است. در این روش، عمدتا از بولت‌پوینت استفاده می‌شود. جلوی هر بولت یا زیر آن هم، نکات کلیدی مربوط به آن قید خواهند شد. می‌توانید از بولت‌پوینت‌های تودرتو نیز به شکل زیر استفاده کنید:
- X
- X1
- X2
- X1
توضیح هر بولت باید خلاصه و در حد یک جمله باشد. همچنین ترجیحا همه‌ی آنها را با یک ساختار مثلا جمله‌ای یا اطلاعاتی (مانند عبارت X. شامل موارد ۱، ۲ و ۳) بنویسید.
این روش برای یادداشت‌برداری از منابع غیرشکلی و عمدتا متنی به‌خصوص هنگام سخنرانی‌ها مناسب است.
یادداشت برداری به کمک ابزارهای تصویری
از انواع جدول ها، نمودارها و حتی اشکال گرافیکی می‌توان برای یادداشت‌برداری است کرد. اشکال و حتی خطوط ساده، نقش کلمات را در خلاصه نویسی بازی می‌کنند. به‌عنوان مثال، به‌جای نگارش موضوع X به دو دسته‌ی Y، Z و D تقسیم می‌شود. می‌توانید از X تنها سه پیکان به سمت زیرمجموعه‌های آن بکشید.
همچنین با کشیدن دایره و مربع، دور هر دسته یا خوشه‌ی اطلاعاتی نیز می‌توانید آن را از بقیه متمایز کنید. برای تشخیص ماهیت هر خوشه نیز کافی است که در کنار دایره‌ی کشیده‌شده نوع اطلاعات را بنویسید. چارت، جدول، انواع گراف و نمودار نیز می‌توانند به‌عنوان ابزارهایی برای خلاصه نویسی استفاده شوند.
لزوم توجه همزمان به سرعت و کیفیت یادگیری
در این مقاله تلاش کردیم به آموزش خلاصه نویسی و نکته برداری با معرفی اصول، تفاوت‌ها و روش‌های متداول برای آنها بپردازیم. نکته‌ای که نباید هنگام استفاده از این روش‌ها از قلم بیندازید، لزوم برقراری ارتباط با موضوع آموزشی حین یادگیری آن است. هرچه این ارتباط و تعمق قوی‌تر باشد، کمتر به مرور دوباره‌ی مطالب نیاز داشته و خلاصه‌ها و یادداشت‌های باکیفیت‌تری هم تهیه خواهید کرد. شما از کدامیک از روش های خلاصه نویسی یا یادداشت برداری استفاده می‌کنید؟ آیا راه‌های دیگری برای بهبود فرآیند یادگیری می‌شناسید؟ نظر خود را با ما و دیگر خوانندگان این مطلب در میان بگذارید.
