کلاس درس همیشه در یک فضای بسته یا چهاردیواری برگزار نمی‌شود، گاهی یک کلاس آموزشی می‌تواند فضایی بدون مرز و آزاد باشد. این نگرش، هسته اصلی روش تدریس گردش علمی است که در آن فرآیند یادگیری از محیط ایستای کلاس فراتر رفته و در دنیای واقعی و عینی جریان پیدا می‌کند. این روش که بر اساس مشاهده مستقیم، تجربه عملی و تعامل با پدیده‌هاست، به عنوان یکی از موثرترین و جذاب‌ترین رویکردهای آموزشی برای کودکان شناخته می‌شود. به ویژه در دوره ابتدایی که ذهن دانش‌آموزان کنجکاو و مشتاق کشف جهان اطراف است، یادگیری از طریق حواس پنجگانه و درگیر شدن با محیط، نقشی به‌سزا در درک عمیق مفاهیم دارد.
با در نظر گرفتن ویژگی‌های رشدی و علایق دانش‌آموزان دبستانی، می‌توان ادعا کرد که روش تدریس گردش علمی نه‌تنها یک گزینه، بلکه بهترین روش تدریس برای دانش آموزان ابتدایی است. این روش با تبدیل مفاهیم انتزاعی کتاب‌های درسی به تجربیات ملموس و فراموش‌نشدنی، اشتیاق به یادگیری را در آنان برمی‌انگیزد و پایه‌هایی محکم برای دروس علوم، مطالعات اجتماعی و حتی زبان ایجاد می‌کند. در این مقاله الوکام، بهترین پلتفرم برگزاری وبینار، به بررسی اصول، مزایا و راهکارهای عملیاتی کردن این روش پویا در نظام آموزشی می‌پردازیم.
روش تدریس گردش علمی یک روش تدریس فعال است که در آن، کلاس درس به بیرون از محیط مدرسه منتقل می‌شود. در این روش، دانش‌آموزان به جای شنیدن توضیحات معلم درباره یک موضوع، به صورت مستقیم و عینی به مشاهده و کشف می‌پردازند. برای مثال، به جای خواندن درس درباره گیاهان در کتاب، دانش‌آموزان به یک باغ گیاه‌شناسی می‌روند تا انواع برگ‌ها، گل‌ها و ریشه‌ها را از نزدیک ببینند، لمس و بررسی کنند. این کار باعث می‌شود یادگیری از یک فرآیند منفعل به یک تجربه فعال، ملموس و به یاد ماندنی تبدیل شود.
برای درک بهتر این روش، ابتدا باید بدانیم که الگوی تدریس چیست. یک الگوی تدریس در واقع یک نقشه راه یا چهارچوب از پیش طراحی‌شده برای آموزش است که به معلم کمک می‌کند درس را به شکلی موثر و سازمان‌یافته ارائه دهد. روش تدریس فعال گردش علمی نیز به عنوان یک الگوی تدریس موثر، بسیار بیشتر از یک بازدید یا گردش ساده است. در این الگو، معلم قبل از گردش اهداف آموزشی را مشخص می‌کند، در حین آن با طرح پرسش، ذهن دانش‌آموزان را درگیر می‌کند و پس از بازگشت، با بحث و فعالیت‌های گروهی، تجربیات آنان را تکمیل می‌کند. این اصول منسجم باعث می‌شود که گردش علمی از یک سرگرمی صرف فراتر رفته و به یک ابزار قدرتمند برای یادگیری عمیق و تجربه‌ای برای دانش‌آموزان تبدیل گردد.
مراحل روش تدریس گردش علمی
مانند هر روش تدریسی، طراحی و اجرای روش تدریس گردش علمی نیز به عنوان یک الگوی تدریس کاربردی و موثر، نیازمند رعایت مراحل بنیادی و اصولی است. در نظر گرفتن این مراحل در روش گردش علمی در تدریس، برای رسیدن به نتیجه دلخواه و مطلوب الزامی است. در این بخش به سراغ معرفی و توضیحات این مراحل می‌رویم.
1. مرحله برنامه‌ریزی و طراحی (Pre-Trip Phase)
این مرحله، پایه و اساس موفقیت کل فرآیند روش تدریس گردش علمی معنا و مزایا آموزشی آن را رقم می‌زند! برنامه‌ریزی و طراحی همانند نقشه یک سفر، مسیر را مشخص می‌کند. هدف اصلی در این مرحله این است که مطمئن شویم گردش علمی یک فعالیت آموزشی هدفمند است. اجزای کلیدی این مرحله عبارتند از:
- تعیین هدف آموزشی دقیق
- انتخاب مکان مناسب
- هماهنگی‌های اداری و امنیتی
- بازدید قبلی از مکان
- طراحی فعالیت‌ها و ابزارها
به زبان ساده در مرحله برنامه‌ریزی، معلم به عنوان برگزارکننده باید به تمام سوال‌های چه کسی، کجا، چه زمانی، چرا و چگونه پاسخ دهد تا هیچ نکته‌ای مبهم باقی نماند. موفقیت مراحل بعدی کاملا به دقت در این مرحله بستگی دارد.
2. مرحله توجیه و آماده‌سازی (Preparation Phase)
در مرحله توجیه و آماده‌سازی این الگوی تدریس، معلم پیش از حرکت دانش‌آموزان را به طور کامل برای آن‌چه قرار است ببینند، بیاموزند و تجربه کنند، آماده می‌کند. در این مرحله، معلم هدف اصلی گردش، انتظارات آموزشی و رفتارهای مناسب در محل را به زبانی ساده برای دانش‌آموزان توضیح می‌دهد. همچنین با مطرح کردن پرسش‌های کلیدی یا معرفی ابزارهایی مانند چک‌لیست مشاهده، کنجکاوی بچه‌ها را تحریک می‌کند و ذهنشان را برای یادگیری فعال و هدفمند در طول بازدید آماده می‌سازد. این کار باعث می‌شود دانش‌آموزان از حالت منفعل خارج شده و به ناظران و کاوشگرانی هوشمند تبدیل شوند.
3. مرحله اجرا و گردش (Execution Phase)
این مرحله، لحظه اوج و هیجان‌انگیز روش تدریس گردش علمی است؛ جایی که کلاس به یک محیط زنده و پویا تبدیل می‌شود! در این‌جا، دانش‌آموزان دیگر صرفا شنونده نیستند، بلکه به جست‌وجوگران فعالی تبدیل می‌شوند که با حواس خود می‌بینند، لمس می‌کنند، بو می‌کشند و کشف می‌کنند. نقش معلم در این مرحله از یک سخنران به یک راهنما، تسهیل‌گر و مشوق تغییر می‌کند. او با طرح پرسش‌های کلیدی، توجه دانش‌آموزان را به جزئیات مهم جلب می‌کند، گفت‌وگو را میان آنان تسهیل می‌کند و به آنان کمک می‌کند تا مشاهدات خود را با دانش و دانسته‌های قبلی‌شان ارتباط دهند. موفقیت این بخش به طور مستقیم به کیفیت برنامه‌ریزی و آماده‌سازی مراحل قبل بستگی دارد و در واقع، نمایش زنده و جذاب یک روش تدریس فعال گردش علمی است که یادگیری را به یک ماجراجویی فراموش‌نشدنی تبدیل می‌کند.
4. مرحله پیگیری و نتیجه‌گیری (Post-Trip Phase)
بعد از پایان گردش، دانش‌آموزان به کلاس برمی‌گردند و معلم کمک می‌کند همه چیزهایی که دیده‌اند و یاد گرفته‌اند را طبقه‌بندی کنند. در این مرحله، بچه‌ها با صحبت کردن در کلاس، کشیدن نقاشی، نوشتن یک گزارش ساده یا حتی درست کردن یک کاردستی، چیزهایی که از گردش فهمیده‌اند را نشان می‌دهند و معلم از آن‌ها سوال می‌پرسد تا مطمئن شود درس را خوب یاد گرفته‌اند. این کار باعث می‌شود گردش علمی فقط یک تفریح نباشد، بلکه یک درس واقعی و ماندگار شود که تا مدت‌ها در یاد بچه‌ها می‌ماند. به این ترتیب، هیجان گردش به دانش و مبحث آموزشی تبدیل می‌شود!
الگوی تدریس گردش علمی به صورت مجازی
به لطف فناوری‌های دیجیتال، امکان اجرای الگوی تدریس گردش علمی در بستر آنلاین به طور کامل وجود دارد و حتی می‌تواند تجربه‌ای جذاب و جهانی را فراهم کند! در برگزاری کلاس آنلاین، به جای بازدید فیزیکی از یک مکان، از تورهای مجازی ۳۶۰ درجه (مثل Google Earth یا تورهای موزه‌های معروف جهان)، واقعیت مجازی (VR) و ویدیوهای تعاملی استفاده می‌شود. دانش‌آموزان می‌توانند در دل یک آتشفشان قدم بزنند، از فضا زمین را تماشا کنند یا از موزه لوور بازدید کنند، بدون آن که هزینه یا محدودیت‌های امنیتی حضوری را داشته باشند.
ابزارهایی مانند چت‌های گروهی، پرسش و پاسخ، نطرسنجی و وایت‌برد تعاملی در سامانه‌های استاندارد و مطمئن برگزارکننده وبینار و کلاس‌های آنلاین مانند الوکام به معلم کمک می‌کنند تا بازدید را به شکلی تعاملی و پویا مدیریت کند. هرچند روش تدریس گردش علمی آنلاین نمی‌تواند حس لمس فیزیکی و تعامل مستقیم محیط واقعی را ایجاد کند، اما مزایای منحصر‌به‌فردی دارد؛ از جمله این مزایا عبارتند از:
- دسترسی به مکان‌های دور و نادر
- هزینه نزدیک به صفر
- امکان تکرار بازدید و ایمنی کامل
- و…
برای موفقیت این روش، معلم باید همان مراحل برنامه‌ریزی، آماده‌سازی و پیگیری روش تدریس گردش علمی را با تمرکز بر ابزارهای دیجیتال با دقت اجرا کند. در این روش باید به خاطر داشت که این گردش مجازی تنها دیدن یک ویدئو نباشد، بلکه با فعالیت‌های عملی مانند پروژه‌های گروهی، تهیه و تدوین گزارش چندرسانه‌ای یا حتی ساخت ماکت دیجیتال همراه شود تا یادگیری عمیق و ماندگار شود.
تفاوت روش تدریس گردش علمی با دیگر روش‌ها
روش تدریس گردش علمی بر خلاف بسیاری از روش‌های دیگر، بر تجربه مستقیم و یادگیری در محیط طبیعی و واقعی خارج از کلاس درس تاکید دارد. در حالی که روش‌هایی مانند روش تدریس بازی محور بیشتر در محیط کلاس یا فضای مجازی اجرا می‌شوند و یادگیری را از طریق بازی‌های آموزشی تسهیل می‌کنند، گردش علمی دانش‌آموزان را به مکان‌های واقعی مانند موزه‌ها، پارک‌ها، یا کارخانه‌ها می‌برد تا از طریق مشاهده، پرسش و جمع‌آوری داده‌ها یادگیری اتفاق بیفتد. این روش همچنین با روش تدریس کاوشگری تفاوت دارد؛ چرا که کاوشگری بیشتر بر فرآیند حل مسئله از طریق تحقیق و آزمایش در محیط کنترل‌شده (مانند آزمایشگاه) متمرکز است، اما گردش علمی به طور خاص بر تعامل با محیط‌های بیرونی و غیرقابل کنترل برای کشف مفاهیم جدید تاکید می‌کند.
از جنبه‌های دیگر، روش تدریس گردش علمی نیازمند برنامه‌ریزی دقیق‌تر، هماهنگی‌های اداری و رعایت مسائل ایمنی است که این امر آن را از روش‌های ساده الگوهای تدریس متمایز می‌کند. همچنین، در حالی که روش‌های مبتنی بر بازی یا کاوشگری اغلب بر فعالیت‌های فردی یا گروهی در فضای بسته تمرکز دارند، گردش علمی به تقویت مهارت‌های اجتماعی، کار گروهی و تعامل با محیط واقعی می‌پردازد.
مزایای روش تدریس گردش علمی
هر یک از الگوهای تدریس مزایا و معایب خود را دارد که باید با دقت و بر اساس اهداف آموزشی، ویژگی‌های دانش‌آموزان و شرایط محیطی انتخاب شوند تا بیشترین بازدهی را در فرآیند یادگیری داشته باشند. هیچ روشی به طور ذاتی برتر نیست، بلکه کارآمدی هر الگو وابسته به نحوه و زمینه استفاده از آن است. یک معلم موفق می‌تواند با انتخاب یا تلفیق هوشمندانه و درست روش‌های تدریس بستر آموزش موثر را آماده کند. روش تدریس گردش علمی نیز از این موضوع مستثنا نیست. در صورت برنامه‌ریزی صحیح در این روش، مزایای منحصربه‌فرد و بسیار ارزشمندی دارد که آن را از دیگر روش‌ها متمایز می‌کند. مهم‌ترین مزایای این روش عبارتند از:
- یادگیری عینی و ملموس
- تقویت حس کاوشگری و کنجکاوی
- افزایش انگیزه و اشتیاق برای یادگیری
- تلفیق دانش با زندگی واقعی
- تقویت مهارت‌های اجتماعی و گروهی
- خلق خاطرات ماندگار آموزشی
معایب روش تدریس گردش
در کنار مزایای بسیار، روش تدریس گردش علمی معایب و چالش‌های خاص خود را نیز دارد که برنامه‌ریزی دقیق برای کاهش آن‌ها ضروری است. مهم‌ترین معایب این روش عبارتند از:
- نیاز به زمان و برنامه‌ریزی پیچیده
- هزینه‌بر بودن
- ملاحظات ایمنی و ریسک‌پذیری
- وابستگی به شرایط محیطی و آب و هوایی
- امکان انحراف از اهداف آموزشی
- چالش‌های مدیریت کلاس
جمع‌بندی
در پایان به عنوان جمع‌بندی، باید بر ضرورت به کارگیری بیشتر روش تدریس گردش علمی در نظام آموزشی و کلاس درس تأکید کرد، چرا که این روش با انتقال محیط یادگیری از فضای انتزاعی کلاس به عرصه‌ی عینی و واقعی، امکان درک ملموس و عمیق مفاهیم را برای دانش‌آموزان فراهم می‌کند. اگرچه در بررسی مزایا و معایب روش تدریس گردش علمی عواملی مانند چالش‌های مالی، جابجایی و نگرانی‌های ایمنی به عنوان موانع بالقوه مطرح می‌شوند، اما مزایای بی‌بدیل آن از جمله تقویت روحیه کنجکاوی یادگیرنده، پرورش مهارت‌های مشاهده و پرسشگری و ایجاد ارتباط معنادار بین تئوری و عمل، آنقدر حائز اهمیت هستند که با برنامه‌ریزی دقیق، تأمین منابع لازم و همکاری با نهادهای مرتبط، می‌توان این موانع را مدیریت کرد و از این روش به عنوان یک ابزار قدرتمند برای خلق یک تجربه یادگیری مؤثر و ماندگار بهره برد.
