انتخاب روش تدریس مناسب یکی از موثرترین اقداماتی است که یک مدرس در جهت افزایش بازدهی کلاس آموزشی خود باید انجام دهد. درحالی‌که حتی در دنیای آموزشی مدرن امروز نیز بسیاری از معلم‌ها و حتی اساتید دانشگاه به همان شیوه‌های معلم‌محور سنتی متکی هستند، روشهای نوین تدریس هر روز در حال پیشرفت و کامل‌تر شدن بوده و تحقیقات بسیاری از سوی موسسات آموزشی این در زمینه صورت می‌گیرد.
انواع روش تدریس با ظهور تکنولوژی و پدیده‌ی آموزش آنلاین در دو دهه‌ی گذشته، حتی نسبت به اواخر قرن بیستم تنوع بیشتر پیدا کرده است. انتخاب یک متد، درواقع تعاملات درون کلاس، روندهای اجرایی اعم از روشهای ارزیابی و فعالیت‌های درون و بیرون از کلاسی را تعیین می‌کند.
اما انواع روش تدریس کدامند؟ نقش تکنولوژی در هریک از آنها چقدر بوده و هریک برای چه کلاس و آموزشی مناسب هستند؟ اینها تنها تعدادی از سوالاتی هستند که در این مقاله به آنها پاسخ خواهیم داد. درصورتی‌که در امر آموزش فعالیت دارید با ما همراه شده و ضمن انتخاب بهترین روش تدریس برای خود، بازدهی کلاس‌تان را نیز افزایش دهید.
در زبان بین‌المللی آموزش، این روش Teacher-Centered نام دارد. این روش، مرسوم‌ترین نوع روش تدریس بوده که اساسا آموزش مدرن در ابتدا بر مبنای آن ایجاد شده است. مسئولیت‌های معلم در این شیوه از فراگیران بسیار بیشتر است. مهم‌ترین این مسئولیت‌ها عبارتند از:
- ارائه‌ی دروس و آموزش آنها
- زمان‌بندی و تهیه‌ی طرح درس
- برگزاری ارزشیابی
- اداره‌ی کلاس
- تعیین نوع و مدت‌زمان انجام فعالیت‌های کلاسی
همانطور که همه‌ی ما می‌دانیم، در روش تدریس مدرس محور، فراگیران، رو به معلم نشسته و به سخنان او گوش می‌دهند. بیشتر وقت کلاس به‌این‌ترتیب و به‌منظور توضیح و تبیین مفاهیم سپری می‌شود. فراگیران نیز باید نسبت به حضور در کلاس، یادداشت‌برداری و پرسش سوالات احتمالی اقدام کنند.
مزایا و معایب تدریس مدرس محور
از مهم‌ترین مزایای تدریس مدرس محور می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تبیین اهمیت نقش معلم به‌ویژه نزد افرادی که کمتر تجربه‌ی محیط‌های آموزشی را دارند
- در دسترس بودن همیشگی معلم
- اطمینان بالا از پوشش همه‌ی مطالب
- سهولت در برقراری نظم در کلاس
معایب بارز این روش تدریس نیز عبارتند از:
- جذابیت پایین کلاس برای فراگیران
- کاهش به‌کارگیری خلاقیت فراگیران در کلاس
- ضعف در ترویج تفکر حل مسئله و کار گروهی
- ضعف در تقویت تفکر تحلیلی و مباحثه‌ای
روش تدریس فراگیر محور
در دهه‌های گذشته، تدریس فراگیر محور (Student-Centered) نیز در مقابل روش مدرس محور مطرح شد. همانطور که از نام این روش مشخص است، فراگیران از انفعالی که روش مدرس محور برای آن به همراه داشت، خارج شده و در ارائه‌ی مطالب، انجام فعالیت‌ها و حتی برنامه‌ریزی برای کلاس فعال‌تر می‌شوند. بسیاری از کارشناسان نیز معتقد هستند که برای داشتن یک جلسه موثر آموزشی لازم است که حداقل بخشی از آن به‌صورت فراگیر محور برگزار شود.
در روش تدریس فراگیر محور، نقش مدرس به ناظر، برنامه‌ریز و هدایتگر کلاس تقلیل یافته و در عوض او می‌تواند با کیفیت و خلاقیت بهتری، مطالبش را ارائه کند. برای برگزاری کلاس به این روش، لازم است که مدرس بر توسعه‌ی فردی خود و تقویت مهارت‌های مشورت، نقدپذیری، بررسی ایده، توسعه‌ی خلاقیت، رهبری کلاس و موارد این‌چنینی تمرکز کند.
با ورود به کلاسی با روش تدریس فراگیر محور، ممکن است مشاهده کنید که دانشآموزان در قالب گروه‌های کوچک با یکدیگر مشغول گفتگو یا انجام فعالیت خاصی و یا مطالعه خودمحور هستند. ارائه‌ی کنفرانس، کاردستی و فعالیت‌های خلاقانه در این کلاس‌ها معمول بوده و حتی شاید نوع آزمون‌ها نیز در آنها متفاوت باشد.
مزایا و معایب تدریس فراگیر محور
مهم‌ترین مزایای روش فراگیر محور به‌عنوان یکی از انواع روش تدریس عبارتند از:
- افزایش جذابیت کلاس
- پرورش خلاقیت و مهارت‌های اجتماعی فراگیران و مدرس
- امکان به‌کارگیری ابزارهای آموزش مجازی
- تقویت قوه‌ی تفکر فراگیران
از چالش‌های مهم تدریس فراگیر محور نیز موارد زیر هستند:
- کنترل دشوارتر کلاس به‌ویژه در مواجه با فراگیرانی که مشکلات رفتاری دارند.
- افزایش خطر دور شدن از مطالب اصلی کلاس
- افزایش خطر بدرفتاری برخی فراگیران با هم‌گروهی‌ها و لزوم نظارت دقیق‌تر بر رفتار آنها
- افزایش خطر جاماندن از برنامه‌ی زمانی تعیین‌شده برای پوشش مطالب
- نیازمندی به امکانات و ابزارهای کمک آموزشی
آموزش گروه محور
یکی از روشهای نوین تدریس ، آموزش گروه محور در قالب گروه‌های کوچک است. به این روش در زبان بین‌المللی SGI مخفف عبارت Small Group Instruction گفته می‌شود. در آموزش گروه محور، نحوه تدریس معلم در کلاس به این صورت است که دانشآموزان یا فراگیران به گروه‌های کوچکتری تقسیم‌شده و مطالب جداگانه به گروه‌ها ارائه می‌شود. معیار دسته‌بندی افراد به گروه‌های کوچکتر نیز می‌تواند اشتراکات یا توانمندی‌های افراد باشد که در کنار یکدیگر، تکمیل یک فرآیند آموزشی یا انجام یک فعالیت خاص را محقق می‌کنند.
روش تدریس گروه محور، نسبت مدرس با فراگیران را کاهش داده و از این طریق در زمان و انرژی مدرس صرفه‌جویی می‌کند. در دنیای دیجیتال امروز، سوال بسیاری از افراد این است که چطور کلاس آنلاین برگزار کنیم؟ آموزش SGI می‌تواند به‌عنوان پاسخی برای این سوال نیز مطرح شود. بسیاری از نرم‌افزارهای آموزش آنلاین امکان تعریف اتاق‌های جداگانه در یک کلاس را فراهم می‌کنند. اتاق‌هایی که هریک می‌توانند ابزاری برای دسته‌بندی افراد برای به‌کارگیری تدریس SGI باشند.
مزایا و معایب تدریس گروه محور
از مهم‌ترین مزایای تدریس گروه محور به‌عنوان یکی از انواع روش تدریس مدرن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- امکان تطبیق سطح درس و سطح علمی یا توانمندی‌های یادگیری هر گروه از فراگیران
- امکان نظارت دقیق‌تر بر روند پیشرفت هر گروه از فراگیران
- سازگاری با روشهای تدریس مجازی
- افزایش تعاملات و مهارت‌های اجتماعی فراگیران
- امکان به‌کارگیری فنون تدریس متنوع متناسب با ویژگی‌های هر گروه از فراگیران
از معایب و چالش‌های این روش تدریس نیز موارد زیر هستند:
- امکان ایجاد فشار روانی بر روی هر دانش‌آموز به‌منظور ایفای نقشی که به او در گروه سپرده شده است.
- پیچیدگی بیشتر برنامه‌ریزی تحصیلی برای کل کلاس
- امکان ایجاد بار روانی برای فراگیران با توجه به هویت و مسئولیت گروهشان یا پروژه‌ای که به آنها سپرده شده است.
- دشواری بیشتر مدیریت کلاس
روش تدریس پروژه محور
یکی دیگر از انواع روش تدریس ، تدریس پروژه محور (Project-Based) است. در این روش، مطالب و مفاهیم در طول انجام یک پروژه و تقریبا به‌صورت عملی آموزش داده می‌شوند. مشارکت فراگیر نیز در این روش بالاست به‌طوریکه این روش را می‌توان زیرمجموعه‌ی تدریس فراگیر محور قلمداد کرد. تدریس پروژه محور در دورههای آموزش عالی از مقطع فوق لیسانس به بالا بسیار کارآمد است.
شیوه پروژه محور، یکی از روشهای نوین تدریس محسوب می‌شود که طی آن یک پروژه‌ی بزرگ و نه کوچک و محدود به یک یا دو جلسه، تعریف می‌شود. این پروژه می‌تواند هفته‌ها یا حتی به‌اندازه‌ی یک ترم به طول بیانجامد. یکی دیگر از تفاوت‌های پروژه‌های تعریف‌شده در این روش نسبت به تدریس فراگیر محور یا گروه محور، عدم محدودیت آنها به کلاس است. فراگیران در این روش، عمدتا پروژه‌ها و تحقیقات خود را در خارج از کلاس نیز دنبال و تکمیل می‌کنند.
مزایا و معایب تدریس پروژه محور
از مهم‌ترین مزایای روش تدریس پروژه محور می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بهترین روش تدریس برای تقویت روحیه تحقیق و پرسشگری فراگیران
- تقویت مهارت‌های اجتماعی و کار گروهی
- توسعه محیط آموزش به خانه‌ها و بیرون از کلاس
- سازگاری عالی با آموزش آنلاین
مهم‌ترین چالش‌های این روش نیز عبارتند از:
- امکان نیاز به تجهیزات و امکانات نسبتا زیاد
- دشواری اجرا برای فراگیرانی که در خارج از کلاس، محدودیت زمانی دارند
- دشوارترشدن مدیریت کلاس
- نیازمند به مهارت کار گروهی قبلی از سوی فراگیران
روش تدریس ترکیبی
روش تدریس ترکیبی (Blended) در واقع بر یادگیری ترکیبی تاکید دارد. در این روش، روشهای سنتی تدریس با روشهای مدرن مبتنی بر تکنولوژی مانند ارائه‌ی کنفرانس ترکیب می‌شوند. با شیوع بیماری کرونا، آموزش مجازی بیش‌ازپیش به‌طور‌جدی به‌عنوان یکی از انواع آموزش مطرح شد؛ اما مشکلات آن سبب شده است که بسیاری از موسسات آموزشی، ترجیح دهند آن را در ترکیب با آموزش سنتی با محیط‌های فیزیکی به‌کار بگیرند. از مهم‌ترین این چالش‌ها عبارتند از:
- کاهش ارتباط واقعی فراگیران با مدرس و نیز با یکدیگر
- کاهش فعالیت‌های فیزیکی و بدنی
- کاهش تمرکز بر توسعه‌ی مهارت‌های اجتماعی و فردی
- مشکلات تکنیکی آموزش آنلاین صرف مانند مشکل صدا در کلاس مجازی با گوشی یا دیگر دستگاه‌ها
در روش تدریس ترکیبی، ممکن است در کلاس حضوری، تجهیزات آموزش آنلاین نیز فراهم شده و یا برخی از کلاس‌ها آنلاین و برخی دیگر به‌صورت حضوری برگزار شوند. تلفیق این دو روش به انحاء دیگر نیز ممکن است.
بیشتر بخوانید: بهترین روش تدریس آنلاین زبان انگلیسی کدام است؟
مزایا و معایب آموزش ترکیبی
از مهم‌ترین مزایای آموزش ترکیبی به‌عنوان یکی از روشهای نوین تدریس موارد زیر هستند:
- امکان به‌کارگیری فنون تدریس مختلف
- بهترین روش تدریس برای کارمندان و موسسات خصوصی
- بهره‌گیری از مزایای هر دو روش حضوری و مجازی
- منعطف در برنامه‌ریزی زمانی و مکانی و سازگار با امکانات مختلف آموزشی
چالش‌های این شیوه‌ی تدریس را نیز می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
- دشواری و پیچیدگی طراحی دوره‌ی آموزشی و برنامه‌ریزی برای آن
- نیازمند به نرم‌افزارهای مدیریت آموزش یا LMS سازگار با آموزش ترکیبی
- افزایش هزینه‌ها با توجه به نیاز این روش به امکانات مورد نیاز برای آموزش حضوری و مجازی به‌طور هم‌زمان
روش تدریس معکوس
یکی دیگر از انواع روش تدریس مدرن و خلاقانه، تدریس معکوس یا Flipped است.ادر این روش درواقع جای مدرس و فراگیر در ارائه‌ی مطلب عوض شده و نقش مدرس به مکمل، ناظر و مصحح تغییر پیدا می‌کند. در این روش، ارائه‌ی کنفرانس یک فعالیت اساسی و معمول است. به همین دلیل نیز تدریس معکوس با آموزش مجازی سازگاری بسیار خوبی داشته و با استفاده از انواع ابزار کلاس آنلاین مانند پلتفرم‌های آموزش آنلاین، می‌توان آن را به‌خوبی اجرا کرد.
حروف کلمه FLIP همچنین معرف چهار رکن اساسی روش تدریس معکوس هستند. این چهار رکن عبارتند از:
- Flexible Environment: محیط آموزشی انعطاف‌پذیر
- Learning Culture Shift: تغییر در فرهنگ یادگیری
- Intentional Content: محتوای هدفمند
- Professional Educator: مربی حرفه‌ای
مزایا و معایب تدریس معکوس
از مهم‌ترین مزایای تدریس معکوس به‌عنوان یک از روشهای نوین تدریس موارد زیر هستند:
- یادگیری فعال
- تقویت قوه‌ی تفکر و تحلیل
- کاهش استرس فراگیران در مواجهه با مطالب آموزشی
- تقویت روحیه‌ی تحقیق
- بهترین روش تدریس برای تقویت اعتمادبه‌نفس فراگیران با ارائه‌ی مداوم کنفرانس
- افزایش جذابیت مشارکت در کلاس با پخش انواع فایل‌های ویدئویی، پاورپوینت و غیره
- تنظیم سرعت ارائه مطالب با توجه به سرعت یادگیری فراگیران
از چالش‌های این روش نیز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دشواری تغییر فرهنگ یادگیری
- دشواری‌های اجرایی و نیاز به تجهیزات آموزش الکترونیک
- وابستگی به مهارت‌های ارائه‌ی مطلب فراگیران
- وابستگی زیاد به آمادگی پیش از کلاس فراگیران
متد تدریس مونته سوری
اگر به دنبال بهترین روش تدریس برای کودکان و خردسالان باشید حتما نام متد مونته سوری (Montessori) را شنیده‌اید. این روش که مبدع آن، ماریا مونته سوری (Maria Montessori) مربی کودکان ایتالیایی است، بر لذت و بهره‌ی کودک از فرآیند انجام یک فعالیت، بدون توجه به نتیجه‌ی آن توجه دارد. روش مونته سوری از سه عنصر زیر تشکیل می‌شود:
- قرارگیری گروه‌های سنی مختلف با حداکثر اختلاف سه سال در کنار هم
- قراردادن تعدادی فعالیت در اختیار فراگیران و امکان انتخاب آزادانه از میان آنها
- راهنمایی، نظارت و مداخله به‌موقع از سوی مربی
روش تدریس مونته سوری برای کودکان بین سه تا ۶ سال تدوین شده است. سنی که به اعتقاد مبدع آن، مهم‌ترین بازه‌ی زندگی انسان برای یادگیری و رشد توانمندی‌های بنیادی است. در این روش، کودک با قرارگرفتن در محیطی واقعی در مقابل محیط نسبتا ساختگی و موقتی مدارس، مهارت‌های اساسی زندگی مانند تفکر، پشتکار و تمرکز را فرا می‌گیرد. بااین‌حال باید دقت شود که با ارائه‌ی فعالیت‌های جذاب، فراگیران بتوانند همه‌ی مهارت‌های موردنظر را در خود تقویت کنند.
مزایا و معایب روش تدریس مونته سوری
مهم‌ترین مزایای شیوه تدریس مونته سوری عبارتند از:
- ایجاد انگیزه‌ی قوی برای شرکت در محیط آموزشی
- تقویت مهارت‌های فردی فراگیر
- امکان یادگیری از کودکان بزرگتر
مهم‌ترین چالش‌های این روش را نیز می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
- هزینه نسبتا گران برای مراکز آموزشی
- نیاز به دانش بالا در مورد این روش از سوی مربیان
- دشواری بیشتر کنترل کلاس
- نیاز به نظارت دقیق و همه‌جانبه بر تک‌تک فراگیران
انتخاب از میان انواع روش تدریس
انواع روش تدریس که در این مقاله آنها را معرفی و مرور کردیم تنها انواع اصلی و شناخته‌شده بوده و خود می‌توانند در جزئیات و اجرا شامل انواع دیگری نیز بشوند. حال سوال اصلی این است که از میان این گزینه‌ها کدام روش برای آموزش ما مناسب‌تر است؟ برای این منظور باید شاخص‌های زیر را درنظر بگیرید:
- نوع محتوای آموزشی اعم از تئوری، عملی یا ترکیبی از آنها
- منابع آموزشی اعم از سنتی مانند کتاب‌هایی برای معلمان یا منابع اینترنتی
- ویژگی‌های فراگیران مانند علاقه‌مندی‌ها، سن و مهارت‌ها
- محدودیت‌های زمانی و مکانی
- امکانات آموزشی اعم از تجهیزات آموزش مجازی
پس از پاسخگویی به این سوالات و مشابه آنها توصیه می‌شود یک یا چند روش را امتحان کرده و بازدهی آنها را بسنجید.
پرسش‌های متداول درباره روش تدریس
روش تدریس مجموعهای از روشها و راهبردها است که برای انتقال دانش و یادگیری بهینه دانشجویان و دانشآموزان به کار میرود. اهمیت آن برای ایجاد محیط آموزشی موثر، تسهیل فرآیند یادگیری و ارتقای تفکر و تفکر انتقادی دانشجویان بسیار حائز اهمیت است.
عواملی مانند هدف درس، نوع محتوا، نوع دانشجویان، شرایط فیزیکی و فناوری موجود در محیط آموزشی و انتظارات آموزشی مدرس در انتخاب روش تدریس تأثیرگذارند.
برخی از روشهای تدریس معروف شامل مدرس محور، تدریس فراگیر محور، آموزش گروه محور، پروژه محور، روش تدریس ترکیبی، تدریس معکوس و استفاده از رمتد تدریس مونته سوری میباشد.
برای بهبود روش تدریس خود، میتوانید از بازخورد دانشجویان و همکاران استفاده کنید، به روشهای تدریس نوین و مبتنی بر تحقیقات در عرصه آموزش نگاه کنید، در دورههای آموزشی مرتبط شرکت کنید و به تجربیات و ایدههای دیگران در زمینه تدریس توجه کنید.
توسط سئودو ۱۴۰۳©