مدل یادگیری بلوم، چهارچوبی آموزشی است که یادگیری را به عنوان یک مسیر تدریجی و هدفمند و نه صرفا حفظ کردن مطالب درسی در نظر میگیرد. در کلاسهای درس، بارها دیده میشود که دانشآموزان مطالب را به یاد میسپارند، اما در توضیح، تحلیل یا استفاده از آنها دچار مشکل میشوند. اینجاست که استفاده از مدل بلوم اهمیت پیدا میکند. این مدل، سطوح مختلف یادگیری را به صورت روشن تعریف و به معلم کمک میکند آموزش خود را آگاهانهتر طراحی کند. در این مقاله، شما با ساختار این مدل، مزایا، سطوح و کاربردهای آن در تدریس و … آشنا خواهید شد. برای شناخت و درک جامع از مدل آموزشی بلوم تا انتها با ما همراه باشید.
یادگیری بلوم چیست؟
مدل یادگیری بلوم یک چهارچوب علمی برای سازماندهی فرآیند یادگیری است که به معلمان کمک میکند آموزش را از سطح ساده تا سطوح عمیقتر تفکر طراحی کنند. در این مدل، یادگیری فراتر از حفظ مطالب تعریف میشود و بر درک، تحلیل، ارزیابی و کاربرد دانش تاکید دارد. به بیان سادهتر، این مدل نشان میدهد یادگیری واقعی زمانی اتفاق میافتد که ذهن دانشآموز به شکلی فعالانه با محتوا درگیر شود.
مدل آموزشی بلوم به معلم امکان میدهد اهداف آموزشی خود را شفافتر مشخص کند و بداند هر فعالیت یا تمرین دقیقا کدام سطح از یادگیری را تقویت میکند؛ به همین دلیل، به عنوان یکی از کاربردیترین ابزارهای طراحی آموزش شناخته میشود.
تاریخچه یادگیری بلوم
مدل یادگیری بلوم برای نخستین بار در دهه ۱۹۵۰ میلادی توسط بنجامین بلوم و همکارانش ابداع شد. هدف اصلی آنها، طبقهبندی اهداف آموزشی و ایجاد زبانی مشترک میان معلمان بود. این مدل در بستر تاریخچه آموزش مدرن شکل گرفت و به مرور زمان تکامل پیدا کرد. امروزه، نسخههای بهروزشدهی آن همچنان در مدارس، دانشگاهها و… مورد استفاده قرار میگیرد.
مزایای یادگیری بلوم در آموزش
مدل یادگیری بلوم، یکی از کاربردیترین روشهای آموزشی است که به بهبود کیفیت تدریس و یادگیری کمک میکند. این مدل با مشخص کردن مسیر یادگیری، به معلم و دانشآموز نشان میدهد هر مرحله از آموزش چه هدفی دارد و چگونه باید به مرحلهی بعدی رسید. به همین دلیل، نقش مهمی در بهبود کیفیت آموزش، در کلاس حضوری و کلاس آنلاین دارد. مهمترین مزایای روش تدریس بلوم عبارتند از:
- کمک به طراحی آموزش مرحله به مرحله
- افزایش درک عمیق مفاهیم
- کاهش وابستگی به حفظ کردن مطالب
- ایجاد تنوع در روش های یادگیری
- بهبود ارزیابی یادگیری
- شفافسازی اهداف آموزشی
- افزایش مشارکت فعال دانشآموزان
به طور کلی، استفاده از مدل یادگیری بلوم باعث میشود آموزش هدفمندتر، قابل سنجشتر و اثربخشتر شود و یادگیری از سطح دانستن ساده به سطح فهم و کاربرد برسد.
حوزههای یادگیری بلوم
مدل یادگیری بلوم فقط به میزان یادگیری توجه نمیکند، بلکه به نوع یادگیری نیز اهمیت میدهد؛ به همین دلیل، بلوم یادگیری را در قالب چند حوزهی اصلی دستهبندی کرده است تا معلمان بتوانند اهداف آموزشی را دقیقتر مشخص کنند. شناخت این حوزهها کمک میکند آموزش به شیوه موثر طراحی و عملی شود.
حوزه شناختی (Cognitive Domain)
حوزه شناختی به فرآیندهای ذهنی و فکری یادگیری مربوط است و مهمترین بخش مدل آموزشی بلوم به شمار میرود. این حوزه شامل مهارتهایی مانند به خاطر سپردن، درک مطلب، به کار بردن، تحلیل، ارزیابی و خلق است. بیشتر اهداف آموزشی مدارس و دانشگاهها در این حوزه قرار میگیرند. تمرکز بر حوزه شناختی باعث میشود یادگیرنده فقط حفظ نکند، بلکه مفاهیم را عمیقتر بفهمد و بتواند از آنها استفاده کند.
حوزه عاطفی (Affective Domain)
حوزه عاطفی در مدل یادگیری بلوم به نگرشها، احساسات، ارزشها و باورهای دانشآموز مربوط میشود. در این حوزه، توجه اصلی بر علاقهمندی، انگیزه، مسئولیتپذیری و شکلگیری نگرش مثبت نسبت به یادگیری است. وقتی آموزش به این حوزه توجه دارد، دانشآموز فقط دانش کسب نمیکند، بلکه نگرش او نسبت به موضوع نیز تغییر میکند. این حوزه نقش مهمی در یادگیری پایدار، مشارکت فعال و علاقهمندی واقعی به درس دارد.
حوزه روانی ـ حرکتی (Psychomotor Domain)
حوزه روانی ـ حرکتی به مهارتهای عملی و انجام دادن فعالیتهای فیزیکی مربوط است. یادگیری مهارتهایی مانند نوشتن، کار با ابزار، انجام آزمایشها یا مهارتهای فنی در این حوزه قرار میگیرد. این بخش از حوزههای یادگیری بلوم بیشتر در آموزشهای عملی، فنی و مهارتی کاربرد دارد. توجه به این حوزه باعث میشود یادگیری از حالت تئوری خارج شود و دانشآموز توانایی اجرای عملی آموختهها را به دست آورد.
سطوح یادگیری بلوم
این سطوح شناختی نشان میدهد که یادگیری یک فرآیند تدریجی است و دانشآموز به صورت ناگهانی به مرحلهی تحلیل و ارزیابی نمیرسد. سطوح آموزش بلوم به معلمان کمک میکند آموزش خود را هدفمندتر طراحی کنند و بدانند هر فعالیت آموزشی باید در کدام مرحله از یادگیری قرار بگیرد؛ به همین دلیل، به عنوان روش تدریس یک معلم موفق، زیربنای بسیاری از روشهای یادگیری نوین به شمار میرود. در ادامه این بخش به سراغ سطوح یادگیری بلوم میرویم.
۱. به خاطر سپردن (Remembering)
پایینترین سطح در مدل یادگیری بلوم، به خاطر سپردن اطلاعات است. در این مرحله، دانشآموز صرفا دادهها، مفاهیم یا تعاریف را به ذهن میسپارد، بدون آن که الزاما آنها را درک کند. حفظ کردن اصطلاحات، تاریخها و فرمولها در این سطح قرار میگیرد. این مرحله پایهی یادگیری است، اما اگر آموزش فقط در همین سطح باقی بماند، یادگیری عمیق و ماندگار شکل نمیگیرد.
۲. درک مطلب (Understanding)
در سطح درک مطلب، دانشآموز میتواند مفهوم اطلاعات را توضیح دهد و آنها را با زبان خود بازگو کند. در این مرحله، دانشآموز قادر است روابط ساده میان مفاهیم را تشخیص دهد و معنی مطالب را بفهمد. این سطح نقش مهمی در موفقیت روش آموزشی بلوم دارد؛ زیرا بدون درک صحیح، ورود به مراحل بالاتر یادگیری امکانپذیر نخواهد بود.
۳. به کار بردن (Applying)
در این مرحله، دانشآموز میتواند دانستههای خود را در موقعیتهای جدید استفاده کند. حل مسئله، انجام تمرینهای عملی و اجرای آموختهها در زندگی واقعی در این سطح قرار میگیرد. استفاده از این سطح در آموزش، یکی از نقاط قوت روش یادگیری بلوم است؛ زیرا یادگیری را از حالت نظری خارج کرده و آن را کاربردی میکند.
۴. تحلیل اطلاعات (Analyzing)
در سطح تحلیل از مدل یادگیری بلوم، دانشآموز اطلاعات را به اجزای کوچکتر تقسیم کرده و روابط میان آنها را بررسی میکند. مقایسه، دستهبندی و تشخیص علت و معلول از مهارتهای این مرحله هستند. این سطح یکی از مهمترین بخشهای سطوح یادگیری بلوم محسوب میشود؛ زیرا تفکر منطقی و انتقادی را در دانشآموز تقویت میکند.
۵. ارزیابی (Evaluating)
در مرحلهی ارزیابی، دانشآموز میتواند دربارهی اطلاعات، ایدهها یا راهحلها قضاوت کند. بررسی درست یا نادرست بودن یک نتیجه، انتخاب بهترین گزینه یا دفاع از یک نظر در این سطح قرار میگیرد. این مرحله نقش پررنگی در بهبود شیوه تدریس دارد؛ زیرا دانشآموز را به سمت تفکر آگاهانه و مسئولانه سوق میدهد.
۶. خلق و تجربه (Creating)
بالاترین سطح در مدل بلوم، خلق و تولید ایدههای جدید است. در این مرحله، دانشآموز با ترکیب آموختهها، راهحلهای نو ارائه میدهد یا محصولی تازه خلق میکند. انجام پروژه، طراحی و نوآوری نمونههایی از این سطح هستند. این مرحله نشاندهندهی یادگیری عمیق، فعال و معنادار در چهارچوب مدل یادگیری بلوم است.
کاربرد مدل بلوم در آموزش حضوری و مجازی
پژوهشهای آموزشی نشان میدهد استفاده از چهارچوب بلوم باعث میشود یادگیری به صورت مرحلهای، عمیق و قابل سنجش پیش برود. این چهارچوب به معلمان کمک میکند فعالیتهای آموزشی را همراستا با اهداف شناختی، نگرشی و مهارتی طراحی کنند و از آموزش سطحی مبتنی بر حفظ کردن فاصله بگیرند. مطالعات انجامشده در آموزش حضوری و آموزش مجازی تایید میکند که به کارگیری مدل یادگیری بلوم، درک مفهومی، مشارکت فعال و انتقال یادگیری به موقعیتهای واقعی را افزایش میدهد.
کاربردهای آموزشی این روش عبارتند از:
- سازماندهی اهداف آموزشی در سطوح مختلف یادگیری
- طراحی فعالیتهای آموزشی متناسب با توان شناختی دانشآموزان
- ایجاد تعادل بین آموزش مفهومی، تحلیلی و عملی
- بهبود کیفیت پرسشها و تکالیف آموزشی
- افزایش مشارکت فعال در فرآیند یاددهی–یادگیری
- ارتقای اثربخشی آموزش در محیطهای مجازی
- طراحی ارزیابیهای معتبر و چندبعدی
- تقویت تفکر انتقادی و حل مسئله
اشتباهات رایج در مدل بلوم
پژوهشهای آموزشی نشان میدهد مشکل اصلی در استفاده از مدل یادگیری بلوم، اجرای نادرست آن است. یکی از خطاهای رایج، برخورد کاملا مرحلهای با سطوح یادگیری است؛ در حالی که یادگیری در عمل انعطافپذیر است و میتواند بین سطوح مختلف جابهجا شود. تمرکز بیش از حد بر یادسپاری نیز باعث میشود آموزش به حفظ مطالب محدود بماند و مهارتهایی مانند تحلیل و تفکر انتقادی تقویت نشوند.
اشتباه دیگر، طراحی ارزیابیهایی است که فقط حافظه را میسنجند و با هدف آموزشی همخوانی ندارند. استفاده صرفا اسمی از سطوح شناختی، بدون فعالیت مناسب هم اثر واقعی ندارد. در نهایت، بیتوجهی به تفاوتهای دانشآموزان باعث میشود این چهارچوب به درستی به یادگیری عمیق منجر نشود.
یادگیری با بلوم؛ فراتر از آزمون و نمره
در نهایت، مدل یادگیری بلوم یک روش انعطافپذیر و قدرتمند است که میتواند کیفیت تدریس و یادگیری را در کلاس درس متحول کند. این مدل به ما یادآوری میکند که هدف نهایی آموزش، پرورش متفکران مستقل و حلکنندگان مسئله است. قدرت واقعی مدل بلوم در ایجاد پیوستگی است. مدل بلوم نشان میدهد که هر سطح یادگیری، سنگبنای سطح بعدی است، شما نمیتوانید تحلیل کنید، مگر این که ابتدا درک کرده باشید و نمیتوانید ارزیابی کنید، مگر این که توانایی تحلیل را یاد گرفته باشید. با درک و به کارگیری سطوح این روش تدریس، میتوانید فضای آموزشی را به محیطی پویا برای رشد فکری تبدیل کنید.
