علم روانشناسی، کمک‌های فراوانی به حوزه‌ی آموزش کرده و در مقاطعی از تاریخ خود ارتباط تنگاتنگی با آن داشته است. نظریه یادگیری اجتماعی که اکنون نزدیک به ۵۰ سال از زمان مطرح شدنش می‌گذرد یک نظریه‌ی تاریخی و جالب است که جامعه و دیگر افراد را به‌عنوان منابع آموزش رفتاری ما مطرح میکند.
اما این نظریه دقیقا چه فرضیات و حکم‌هایی دارد؟ جزئیات آن چیست و نقاط ضعف و قوتش کدامند؟ در این مقاله، ضمن پاسخگویی به این سوالات، مروری کوتاه بر تاریخچه‌ی این نظریه خواهیم داشت. با ما همراه شده و با یکی از تاثیرگذارترین نظریه‌های روانشناسی آشنا شوید.
یادگیری اجتماعی (Social Learning) به یادگیری از طریق مشاهده‌ی رفتار افراد دیگر با هدف انطباق رفتارها در عرصه‌های اجتماعی گفته می‌شود. این نظریه، عنوان میکند که رفتارهای اجتماعی ما با مشاهده و تقلید از دیگران شکل می‌گیرند. روانشناس شناخته‌شده آلبرت بندورا (Albert Bandura) این نظریه را به دنبال نظریه‌ی روانشناسی رفتاری مطرح‌شده توسط روانشناس برجسته‌ی دیگر، یعنی بروس فردریک اسکینر (B.F. Skinner) بنیان گذاشت. به زبان ساده، نظریه بندورا می‌گوید که افراد می‌توانند رفتار را از طریق مشاهده بیاموزند.
این نظریه، یادگیری از طریق مشاهده را شامل چهار عنصر اصلی زیر می‌داند:
- مشاهده‌ی رفتار و نتایج آن
- ارزیابی نتایج رفتار و میزان مقبولیت یا عدم مقبولیت آن
- تقلید. هرچه رفتار بیشتر تقلید شود، احتمال تبدیل‌شدن آن به عادت بیشتر خواهد بود. در این زمینه نیز مقبولیت رفتار و بازخوردهایی که این بار توسط خود شخص دریافت می‌شوند نقش مهمی دارند.
- هم‌هویت‌شدگی. به این فاکتور Identification نیز گفته می‌شود. این فاکتور بیان میکند که فرد چطور با تقلید یک رفتار، آن را به وسیله‌ای برای هویت‌بخشی به خود تبدیل میکند.
نظریه یادگیری اجتماعی یادگیری از طریق مشاهده را شامل چهار مرحله یا متاثر از چهار عامل می‌داند که تعیین‌کننده‌ی میزان اکتسابی بودن رفتارها نیز هستند. این چهار مرحله را در ادامه معرفی می‌کنیم.
آگاهی و توجه
این عنصر، تعیین‌کننده‌ی میزان توجهی است که رفتارهای اجتماعی دیگران از فرد جلب می‌کنند. یک رفتار، قبل از اینکه قابل‌تقلید باشد باید به‌اندازه‌کافی توجه فرد را جلب کند. درحقیقت، رفتارهای زیادی هستند که انسان در طول روز آنها را در دیگران مشاهده میکند اما لزوما تمایلی به تقلید از آنها در او بر نمی‌انگیزند. بنابراین، این نظریه عنوان می کند که یک رفتار باید به‌اندازه‌کافی برای فرد جالب‌توجه باشد تا فرایند تقلید و یادگیری اجتماعی آغاز شود.
به خاطرسپاری
مقدار و کیفیتی که رفتار مشاهده‌شده را به‌خاطر می‌سپاریم در تقلید آن رفتار موثر است. این نظریه، معتقد است که اگر فرد نتواند رفتار را به یاد بیاورد اساسا تقلید از آن غیرممکن است. در میزان و کیفیت بهخاطرسپاری رفتار، خاطره‌ای که از هنگام مشاهده‌ی آن در ذهن ما نقش می‌بندد، بسیار مهم است. این عنصر موید این واقعیت است که یادگیری اجتماعی ، یک فرآیند فوری یا آنی نبوده و به مدل‌سازی نیاز دارد. لازمه‌ی مدل‌سازی نیز بهخاطرسپاری رفتار مشاهده‌شده است.
توانایی بازتولید رفتار
هر رفتاری طبیعتا از فردی سر می‌زند که توانایی‌های لازم برای انجام آن را دارد. توانایی‌هایی که لزوما در افراد دیگر یا وجود ندارد یا کیفیت و شدت آن متفاوت است. فرد باید ازنظر فیزیکی و ذهنی در تقلید رفتاری که مشاهده کرده و قصد تکرار آن را دارد، توانمند باشد. درغیراین‌صورت در نقطه‌ای از مسیر تقلید یا تصمیم به انجام آن، منصرف خواهد شد.
ایجاد انگیزه تقلید رفتار
با مشاهده‌ی رفتاری از که از دیگری سر می‌زند نتایج حاصل‌شده برای او را نیز می‌بینیم و می‌سنجیم. این نتایج، مقدار مشخصی انگیزه در ما برای تقلید آن رفتار تولید می‌کنند که در اراده و تصمیم‌مان برای انجام آن، اثرگذار است. هرچه نتایج مشاهده‌شده در ذهن و ناخودآگاه ما مطلوب‌تر باشد، انگیزه‌ی ما برای تقلید رفتار بیشتر است.
تاریخچه نظریه یادگیری اجتماعی
در سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۳ آلبرت بندروا روانشناس آمریکایی سلسله آزمایش‌هایی را با هدف تایید یا رد این فرضیه که رفتارهای اجتماعی پرخاشگرانه از طریق مشاهده و تقلید آموخته می‌شوند انجام داد. در این آزمایش‌ها به یک عروسک بادی به شکلی خاص، مشت زده می‌شد و رفتار کودکان و نحوه مشت‌زدن آنها به همان عروسک موردبررسی قرار می‌گرفت. این مجموعه آزمایش‌ها به آزمایش‌های عروسک بوبو (Bobo doll) معروف شدند.
بندروا، بر اساس یافته‌هایش نظریه یادگیری اجتماعی را در سال ۱۹۷۷ ارائه کرد. این نظریه بعدها و در سال ۱۹۸۶ به نظریه‌ی شناخت اجتماعی (Social Cognitive Theory) توسعه پیدا کرد. نظریه تکمیلی، عنوان میکند که یادگیری اساسا در یک چهارچوب اجتماعی با یک تعامل دائما در حال تغییر بین فرد و محیط انجام می‌شود. این نظریه در سال‌های بعدی توسط روانشاسان دیگری مانند جان کرامبولتز (John Krumboltz)، لو ویلوتسکی (Lev Vyglotsky) نیز دنبال شد.
چهار فرضیه نظریه یادگیری اجتماعی
نظریه‌ی سوشال لرنینگ چهار فرضیه یا عنصر اساسی دارد که نتایج خود را بر پایه آنها استوار کرده است. این چهار عنصر عبارتند از:
- مشاهده. این نظریه فرض میکند افراد با مشاهده یاد می‌گیرند و وجود مدل و الگویی که بتوانند از آن تقلید کنند در نوع رفتارهایشان بسیار موثر است.
- ارزیابی. نظریه یادگیری اجتماعی فرض میکند که افراد، نتایج رفتار دیگران و میزان مقبولیت آن نزد محیط را نیز از طریق مشاهده ارزیابی می‌کنند. این نتایج را در قالب تشویق و تنبیه می‌توان توصیف کرد.
- فرآیندهای میانجی. این فرآیندها که به آنها Mediation نیز گفته می‌شود فاکتورهای میانجی شناختی هستند که بر رفتار فرد اثر می‌گذارند. این نظریه، فرض میکند که عوامل شناختی نیز در اکتسابی بودن یا نبودن یک رفتار نقش دارند.
- عدم لزوم تغییر. دیگر فرضیه‌ی نظریه یادگیری اجتماعی این است که یادگیری لزوما منجر به تغییر نمی‌شود. درحقیقت فرد می‌تواند رفتاری را با مشاده بیاموزد اما لزوما رفتار خودش را بر اساس آن تغییر ندهد.
نقاط ضعف و قوت نظریه یادگیری اجتماعی
یکی از نقاط قوت نظریه سوشال لرنینگ، انعطاف‌پذیری آن در توضیح تفاوت‌های رفتاری دیگران با یادگیری از یک الگو است. این نظریه، به‌خوبی توضیح می‌دهد که با تغییر محیط چطور رفتارهای فرد نیز می‌توانند تغییر کنند. اما بسیاری، کاهش اهمیت مسئولیت‌پذیری افراد در خصوص رفتارهایشان را نقطه‌ضعف این تئوری می‌دانند. همچنین این نظریه به اعتقاد برخی، نقاط عطف رشد را نادیده می‌گیرد. این نظریه، توضیحی نیز برای رفتارهای بدون الگوی خارجی ندارد.
شکی نیست که اجتماع تاثیر زیادی بر فرآیند یادگیری و شکل‌دهی به رفتارهای ما دارد. نحوه‌ی این تاثیر و فرآیند مشاهده‌ای آن را نظریه‌ای به نام یادگیری اجتماعی یا Social Learning توضیح می‌دهد. این نظریه بیان میکند که افراد، چطور با مشاهده رفتارهای مقبول در جامعه و براساس عواملی مانند میزان توجه و انگیزه‌شان، آن را تقلید کرده و در خود تبدیل به عادت می‌کنند.
نظریه یادگیری اجتماعی برای اولین بار توسط دکتر بندورا روانشناس آمریکایی مطرح شد. این نظریه، فرآیند یادگیری از طریق مشاهده را نیز شامل چهار مرحله توجه، بهخاطرسپاری، ارزیابی توانایی تقلید و ارزیابی انگیزه می‌داند. برای اطلاعات بیشتر و دقیق‌تر در این زمینه می‌‌توانید به کتاب‌های متعدد او در توضیح نظریه‌اش مراجعه کنید.
بیشتر بخوانید: معرفی ۶ کتاب برای معلمان که خواندنشان واجب است
