هوش فضایی دیداری که ضریب هوشی یا IQ فضایی کودک را نشان می‌دهد، در برنامه‌های آموزشی مهدکودک یا برنامه‌های درسی ابتدایی گنجانده می‌شود. این هوش به دلیل کاربرد داشتن در بسیاری از زمینه‌های آکادمیک و حرفه‌ای، اهمیت بالایی دارد. به عنوان مادر یا پدر با انجام چند کار ساده و سرگرم‌کننده می‌توانید توانایی درک اجسام و شکل‌های گوناگون یا مدلسازی آن‌ها را به کودک خود آموزش دهید. اما قبل از آن باید بدانید که هوش فضایی کودکان چیست و چطور تقویت می‌شود؟ چه چیزی باعث می‌شود یک هنرمند، معمار یا مهندس توانایی درک تصاویر و شکل‌های سه بعدی را داشته باشد؟ خوشبختانه راهکار‌های موثر زیادی برای تقویت هوش دیداری فضایی کودکان وجود دارند. با ما همراه باشید تا در ادامه انواع هوش فضایی و مراحل رشد و تقویت آن را معرفی کنیم.
هوش فضایی یا spatial intelligence یکی از مهم‌ترین مفاهیمی است که باید در آموزش دروس در مقاطع مختلف به آن دقت شود. برای استفاده از راهکارها برای تقویت این هوش در کودکان، ابتدا بهتر است بدانید هوش فضایی در آموزش چیست؟ هوش فضایی گاردنر نشان‌دهنده توانایی درک اجسام، اشکال و مدلسازی آن‌ها در مغز است. تا کنون اتفاق افتاده که بدون این که طرحی جلوی شما باشد، نقاشی کنید و شکل و نقش‌های زیبا بکشید؟ آیا شده فقط یک بار به خانه یک نفر رفته باشید، اما آدرس آنجا را به راحتی به یاد بیاورید؟ اگر بدون نقشه و راهنما هم می‌توانید راه خود را در مسیرهای پیچیده پیدا کنید، یعنی هوش فضایی بالایی دارید.
یکی از روان‌شناسان مطرح به نام هوارد گاردنر نظریه هوش چندگانه را مطرح کرد. بر این اساس ما ۸ مدل هوش داریم و به اشکال مختلف، فرد باهوشی به حساب می‌آییم! هوش فضایی کودکان یکی از اشکال هوش چندگانه گاردنر است که توانایی آن‌ها را در درک و تحلیل اجسام و اشکال سه بعدی نشان می‌دهد. پس توانایی جا دادن وسایل در صندوق عقب ماشین، پارک دوبل یا سرهم کردن یک وسیله مربوط به هوش فضایی است. اما آیا این هوش در کنار مزایای بیشمار خود، معایبی هم دارد؟
| مزایا | معایب |
|---|---|
| خلاقیت بالا | ضعف در برقراری ارتباط کلامی |
| مهارت طراحی و مدلسازی | عدم علاقه به رشته‌های نظری |
| عملکرد عالی در ریاضیات و هندسه | تمرکز بر جزئیات و غافل شدن از کلیات |
| توانایی بالا در تحلیل و تجسم اشکال و تصاویر گوناگون | عدم درک صحیح از اطلاعات کلامی یا عددی |
انواع هوش فضایی
اکنون که می‌دانید هوش فضایی کودکان چیست باید با انواع آن هم آشنا شوید:
- تجسم‌کنندگان فضایی: این افراد توانایی تجسم کردن اشیاء و ابعاد آن‌ها را دارند؛ اما فضا و روابط بین اشیاء را بدون جزئیات تجسم می‌کنند.
- تجسم‌کنندگان اشیاء: این افراد می‌توانند یک جسم و جزئیات آن را به خوبی در ذهن خود به تصویر بکشند.
چرا هوش فضایی مهم است؟
هوش فضایی کودکان اهمیت زیادی در عملکرد روزانه آن‌ها دارد و تا حدودی مسیر شغلی آینده‌شان را مشخص می‌کند. کودک قبل از رفتن به اتاق خواب جای اسباب‌بازی‌هایش را تصور می‌کند؛ این نمونه‌ای از بالا بودن هوش فضایی در کودکان است. از طرفی هوش فضایی اهمیت زیادی در یادگیری ریاضی دارد؛ زیرا با تجسم یک شکل هندسی در ذهن، تشخیص الگو برای دانش‌آموز آسان‌تر می‌شود. البته این هوش محدود به عملکرد بهتر در ریاضی نبوده و بسیاری از زمینه‌های دانشگاهی و حرفه‌ای را شامل می‌شود.
برای مثال جراح مغز باید اعصاب مناطق مختلف را تجسم کند. یک معمار برای کشیدن نقشه باید قسمت‌های مختلف خانه را در ذهنش به تصویر بکشد. یک راننده هم نقشه یا مسیر رسیدن به مقصد را در ذهن خود مجسم می‌کند. همچنین در بازی تنیس، والیبال و… ورزشکار بدون داشتن هوش فضایی نمی‌تواند موقعیت دقیق توپ را پیش‌بینی کند. تمام این موارد نشان می‌دهند که هوش فضایی کودکان نه تنها در رشته و شغل آینده آن‌ها تاثیر‌گذار است، بلکه در انجام کار‌های روزمره هم به آن‌ها کمک می‌کند.
آیا جنسیت بر میزان هوش فضایی تاثیر می‌گذارد؟
اگر چه نتایج بسیاری از مطالعات نشان داده مردان در مقایسه با زنان عملکرد بهتری در انجام کار‌های فضایی دارند؛ اما نباید از این موضوع نتیجه بگیریم که همیشه هوش فضایی پسران برتر از دختران است. داشتن اعتمادبه‌نفس و توجه به اهمیت هوش فضایی کودکان در انجام کار‌های روزمره، می‌تواند نقش فوق‌العاده‌ای در بهبود این توانایی داشته باشد. در واقع هوش فضایی به جنسیت یا ژنتیک ربطی ندارد و بیش‌تر از عوامل فردی، فرهنگی و محیطی تاثیر می‌گیرد. عوامل مختلفی در توانایی هوش فضایی کودکان دخیل هستند؛ مهم این است که دختران و پسران تمام تلاش‌شان را برای یادگیری صرف کنند و به خودشان باور داشته باشند.
کودکان با هوش دیداری فضایی دارای چه ویژگی‌هایی هستند؟
وقتی از بچه‌ها تست هوش چندگانه می‌گیریم، کودکانی که در آزمون هوش تجسمی نمره بالاتری می‌گیرند، یک سری ویژگی‌های ذهنی یا رفتاری خاص و منحصربه‌فرد دارند که عبارتند از:
استفاده از تصاویر و اشکال بیش‌تر نسبت به متن
بالا بودن هوش فضایی کودکان باعث می‌شود آن‌ها بیش‌تر به دنبال اشکال و تصاویر باشند و به استفاده از متن‌ها و کلمات رغبتی نشان ندهند؛ به همین دلیل معمولا این بچه‌ها در آینده سراغ گرافیک، معماری، نقشه کشی و انیمیشین‌سازی می‌روند.
توانمندی بالا در جهت‌یابی، مسیریابی و نقشه‌خوانی
هوش فضایی کودکان باعث می‌شود آن‌ها مسیریابی شمال و جنوب یا غرب و شرق را به راحتی انجام داده و راهشان را در مسیرهای سخت و پیچیده پیدا کنند.
خلق تصاویر و طرح‌هایی فوق‌العاده زیبا و و واقعی
بسیاری از هنرمندان و نقاشانی که از چهره، طبیعت و… طرح می‌زنند، هوش بصری بالایی داشته و به جزئیات توجه ویژه‌ای دارند. همچنین در طراحی سایت، انیمیشین‌سازی، طراحی کاراکتر بازی، ساخت ماکت، طراحی کارت ویزیت و… بسیار موفق عمل می‌کنند. یک نمونه از افراد ایرانی که هوش فضایی بالایی داشت و آثارش هنوز هم زبانزد جهان است، استاد فرشچیان است.
توانایی بالا در قضاوت و استدلال فضایی
افراد دارای هوش فضایی می‌توانند فاصله افراد و اجسام مختلف را نسبت به خودشان و مکان‌های مختلف تخمین بزنند؛ از این رو می‌توانند در زمینه معماری، مهندسی، نقاشی، طراحی و… موفق عمل کنند.
هوش فضایی در کودکان طی چند مرحله رشد می‌کند؟
هوش فضایی کودکان مثل توانایی‌های دیگر آن‌ها با رشدشان به تکامل می‌رسد. آشنایی با مراحل رشد هوش فضایی باعث می‌شود تا در سنین مختلف برای بچه‌ها از تمرینات مناسب استفاده شود. به اعتقاد گاردنر مراحل رشد هوش دیداری فضایی کودکان برای این که به یک دانش آموز با استعداد تبدیل شوند، عبارتند از:
اولین مرحله؛ درک فضای سه بعدی
این مرحله که بهتر است در دوره پیش دبستانی روی آن کار شود، شامل یادگیری مهارت‌های موسیقی بر پایه شناسایی تفاوت نت‌ها است. بالا بودن مهارت دیداری فضایی کودکان نشان می‌دهد که آن‌ها دوست دارند اطلاعات را در قالب فضایی دریافت کنند؛ برای مثال از ۲ سالگی تابلو‌های راهنمایی و رانندگی را می‌خوانند، در مسیر نقشه راه را به شما نشان می‌دهند یا دوست دارند با پازل و جورچین یا لگو بازی کنند.
دومین مرحله؛ یاد گرفتن نماد‌های فضایی موجود در فرهنگ
کودک در ۷ سالگی توانایی ترسیم فضا به‌صورت عینی را پیدا می‌کند و می‌تواند محیط‌های مختلف را به‌صورت نمادین با نقاشی یا هنر‌های تجسمی نشان دهد. البته برای ترسیم بخش‌های مختلف یک خانه از الگوهای رایج در فرهنگ استفاده می‌کند.
سومین مرحله؛ پیاده‌سازی نماد‌های آموزش‌دیده
در این مرحله کودک به درک پیچیده‌تری از نماد‌های فضایی می‌رسد و سعی دارد با ترکیب کردن آن‌ها پیام خاصی را به مخاطب برساند. برای مثال وقتی کودک تک فرزند خودش را با یک خواهر یا برادر نقاشی می‌کند، نشان می‌دهد که تنها است و نیاز به هم‌بازی دارد.
چهارمین مرحله؛ استفاده از هوش فضایی در مشاغل مختلف
توانایی ترکیب ابعاد فضایی باعث می‌شود بتوانیم در شغل یا حرفه خاصی موفق عمل کنیم. همان‌طور که با توانایی ترکیب نت‌های موسیقی تبدیل به یک آهنگساز می‌شویم. برای مثال اگر کودک بتواند در این مرحله با استفاده از نرم‌افزار‌های طراحی، الگوهای پیچیده‌ای رسم کند، می‌تواند به موفقیت زیادی در رشته گرافیک برسد.
چگونه هوش فضایی کودک را مورد ارزیابی قرار دهیم؟
برای ارزیابی هوش فضایی کودکان آزمون‌ها و خرده آزمون‌های زیادی وجود دارند که عبارتند از:
- آزمون مکعب‌های کهس
- آزمون ریون یا تست هوش تصویری
- خرده مقیاس مکعب‌ها در تست هوش وکسلر
- خرده آزمون پردازش دیداری فضایی در آزمون هوش استنفورد بینه
کودکان دارای هوش تصویری فضایی چه مشاغلی مناسب هستند؟
هوش فضایی کودکان باعث می‌شود آن‌ها توانایی فوق‌العاده‌ای در تحلیل و تجسم تصاویر، اشکال، اجسام، مسیر‌ها، الگو‌ها و رنگ‌ها داشته باشند. هوش فضایی به افراد کمک می‌کند تا در مشاغل زیر موفق عمل کنند:
- گرافیک
- عکاسی
- نقاشی
- سفالگری
- مجسمه‌سازی
- ساخت ماکت
- دریانوردی
- طراحی سایت
- انیمیشن‌سازی
- معلم جغرافیا
- مهندس مکانیک
- معماری و نقشه‌کشی
- طراحی مد
- خلبانی و فضانوردی
- لیدر تور‌های گردشگری و…
راهکار‌هایی برای تقویت هوش فضایی کودکان
با توجه به این که هوش تصویری فضایی مادرزادی نیست، در ادامه با بررسی چند راهکار ساده به شما آموزش می‌دهیم هوش فضایی کودکان را تقویت کنید:
بازی‌های فکری مانند شطرنج
شطرنج باعث تقویت تجسم شکل‌ها می‌شود. در این بازی باید دائم حواستان باشد محیط را بررسی و حرکت‌های بعدی بازیکن مقابل را پیش‌بینی کنید. از طرفی باید برای هر حرکت‌تان استراتژی داشته باشید. تجسم صفحه شطرنج در ذهن و ساخت موقعیت‌های مکانی سه بعدی باعث تقویت هوش دیداری می‌شود.
حل پازل‌های بزرگ و پیچیده
پازل به عنوان یک بازی فکری تصویری به تقویت هوش فضایی کودکان کمک می‌کند؛ زیرا باعث می‌شود آن‌ها تلاش کنند تا قطعات مختلف را در جای مناسب‌شان قرار دهند. این سرگرمی جذاب می‌تواند از حل پازل‌های ساده شروع شود و کم کم به پازل‌های پیچیده برسد. به علاوه باعث افزایش قدرت تمرکز هم می‌شود.
بازی با لگو و جورچین
بازی با لگو و جورچین یکی از بهترین راهکار‌های تقویت هوش فضایی کودکان است. با انجام این بازی، کودک اشکال سه بعدی را در ذهن خود به تصویر کشیده و روش‌های خلاقانه‌ای را برای حل جورچین امتحان می‌کند.
نقاشی کشیدن و خواندن کتاب‌های دارای تصویر
نقاشی کردن شکل و طرح‌های مختلف، به مدلسازی و قرار دادن قسمت‌های مختلف یک شکل در کنار هم کمک می‌کند؛ بدین ترتیب کودک می‌تواند با تقویت قدرت ایده‌پردازی، یک تصویر نهایی بکشد. همچنین استفاده از کتاب‌هایی که تصاویر سه‌بعدی دارند، به تقویت هوش بصری کمک می‌کند؛ زیرا باعث می‌شود کودک اجزای درون عکس را در واقعیت تصویرسازی کند.
انجام بازی‌های ویدیویی
در بازی‌های ویدیویی کودک به عنوان نقش اول وظیفه دارد به دنبال فضا‌هایی باشد که از خود دفاع و به دشمن حمله کند. همچنین باید جهت درست و راه‌های فرار از دست دشمنان را پیدا کند. تلاش برای جهت‌یابی و مسیریابی در بازی باعث تقویت هوش فضایی کودکان می‌شود.
سایه‌بازی
استفاده از نشانه‌های غیرکلامی و بازی با سایه یکی از راحت‌ترین روش‌های تقویت هوش فضایی در کودکان است. برای رشد هوش بصری پیشنهاد می‌دهیم اعداد را به کمک سایه انگشتان به کودکان آموزش دهید.
تشویق کودک به تصور کردن
برای تقویت هوش فضایی کودک او را به تصور کردن تشویق کنید. برای مثال اگر قصه و داستانی برایش تعریف می‌کنید، از او بخواهید موقعیت‌های مختلف را در ذهن خود تجسم کند یا حتی افراد و اشیاء داستان را نقاشی بکشد.
تمرینات روزمره برای افزایش توانایی هوش فضایی کودکان
اگر به دنبال درک بهتر اشکال و تصاویر هستید و می‌خواهید هوش فضایی کودکان را تقویت کنید، این تمرینات بسیار ساده را در زندگی روزمره فرزندان یا شاگردان‌تان جای دهید:
استفاده از واژگان فضایی
در مکالمات روزمره با کودکان از واژگان فضایی مثل بزرگ، کوتاه، قد بلند، مثلث، مستطیل، گرد و… استفاده کنید. فرض کنید کودک به دنبال اسباب بازی خود می‌گردد؛ در این شرایط اگر به جای استفاده از واژه‌های این‌جا و آنجا بگویید بالای میز، زیر کمد، کنار تلویزیون و… به تصویرسازی کودک و تقویت هوش بصری او کمک می‌کنید. بعضی از واژگان فضایی عبارتند از:
- کوتاه، بلند، بزرگ، کوچک
- راست، منحنی، خمیده، تیز
- مربع، مستطیل، دایره، کروی
- اطراف، گوشه، داخل، بیرون، جلو، عقب، پایین و…
شکل‌گیری روابط فضایی با آموزش زبان بدن
برای تقویت هوش فضایی کودکان از زبان بدن به عنوان یک ابزار قدرتمند برای برقراری ارتباط و آموزش استفاده کنید. برای مثال هنگام تدریس موضوعات مختلف به دانش‌آموزان، با ایما و اشاره صحبت کنید. با استفاده از زبان بدن می‌توانید قدرت یادگیری کودکان را هم افزایش دهید.
آموزش تجسم ذهنی به کودکان
یکی دیگر از روش‌های تقویت هوش بصری کودکان، آموزش تجسم چیز‌هایی است که حتی شاید در دنیای واقعی وجود نداشته باشند. با استفاده از کلمات کاری کنید تا کودکان یک فضای واقعی را در ذهن خود تجسم کنند و روند انجام بسیاری از فعالیت‌ها را یاد بگیرند. برای مثال وقتی یک توپ به زمین بیفتد، کودک فقط افتادن آن را تجسم می‌کند؛ در حالی که آن توپ ممکن است بعد از کلی چرخیدن در هوا، ابتدا روی پشت بام افتاده باشد و بعد لیز بخورد و به زمین برسد.
انجام بازی وصل کردن اجزا
بازی‌هایی که در آن کودک باید اجزای مختلف را به هم وصل کند، یکی از بهترین تمرینات روزمره برای تقویت هوش فضایی کودکان است. شما می‌توانید به کودک یک الگو بدهید و از او بخواهید که با لگو، آن را بسازد. این موضوع باعث تقویت توانایی تجسم ذهنی در کودکان می‌شود.
بازی با لگو‌ها و داستان‌سرایی برای اشیا
بازی با لگو، چوب، آکاسیف، کارتون و ساخت ماکت ساختمانی با این چیز‌ها باعث تقویت هوش فضایی در کودکان می‌شود. همچنین شما می‌توانید برای کودک داستان‌سرایی کنید تا در ذهن خود اجسام و اشکال مختلف را تجسم کند.
تشویق کودکان به نقشه‌خوانی و پیدا کردن مکان‌ها
نقشه‌خوانی باعث یادگیری تفکر سیستماتیک و تجسم مفاهیم انتزاعی در ذهن کودکان می‌شود. برای مثال کودک می‌تواند مکان‌های مختلف را روی نقشه ببیند و محل دقیق قرارگیری آن‌ها را در ذهن خود تجسم کند. این موضوع باعث درک تفاوت تصویرسازی و واقعیت در ذهن کودکان می‌شود.
آموزش عکاسی به کودک
هوش فضایی مربوط به این است که یک منظره از دید دیگران چطور به نظر می‌رسد. برای مثال آیا چیزی که در حال تماشای آن هستیم، به چشم انسان‌های دیگر هم همین‌طور دیده می‌شود؟ آموزش عکاسی به کودکان و عکس گرفتن از اجسام در زوایای گوناگون نقش مهمی در تقویت هوش فضایی کودکان دارد.
آموزش نواختن موسیقی به کودک
نواختن موسیقی به کودک کمک می‌کند تا درک بهتری از توالی زمانی و الگوهای فضایی پیدا کند. هماهنگی بین دست‌ها، شناخت نت‌ها و ترتیب آن‌ها باعث تقویت توانایی‌های ادراک فضایی و مهارت‌های تجسمی می‌شود. برای مثال، کودکی که موسیقی می‌نوازد، راحت‌تر می‌تواند مسیرهای پیچیده را روی نقشه دنبال کند و بهتر جهت‌یابی کند.
اجرای بازی‌های فضایی مانند Tetris
بازی‌های Tetris و Marble Madness باعث تقویت هوش تصویری فضایی کودکان می‌شوند. اجرای بازی‌های استدلال فضایی به ویژه برای کودکان کم‌توان تاثیر فوق‌العاده‌ای بر تقویت هوش فضایی آن‌ها دارند.
آموزش اوریگامی به کودک
برای تقویت توانایی چرخش ذهنی در کودکان از اوریگامی (تمرین تا زدن کاغذ) استفاده می‌شود. این تکنیک، توانایی تا زدن ذهنی کاغذ را بالا برده و باعث تقویت هوش دیداری فضایی کودکان می‌شود.
تاثیر آموزش ابتدایی بر هوش فضایی کودک
آموزش ابتدایی بر موفقیت‌های بعدی فرزندان ما اثرگذار است. بر اساس یافته‌های جدید دانشمندان علوم مغز و اعصاب، رشد مناطق خاصی از مغز که مربوط به درک روابط فضایی هستند، در سنین پایین رخ می‌دهد. بنابراین هوش فضایی کودکان در سنین دبستان نشان‌دهنده عملکرد آینده آن‌ها مثلا در دروس هندسه و ریاضیات دبیرستان است. والدین، معلمان اول فرزندان هستند و می‌توانند اصول تفکر فضایی را به کودکان نوپا یا خردسال خود آموزش دهند. معلمان هم می‌توانند با برگزاری کلاس آنلاین یا حضوری به طور ویژه روی هوش فضایی کودک کار کنند. در واقع نوزادان در سن ۴ ماهگی از توانایی چرخش ذهنی برخوردارند؛ بنابراین با کسب این مهارت در کودکی فرصت بیش‌تری برای سازماندهی اطلاعات در آینده پیدا می‌کنند.
هوش فضایی و تاثیر آن در یادگیری علوم ریاضی
هوش فضایی کودکان نقش مهمی در یادگیری ریاضی در سنین مدرسه دارد. دانش‌آموز برای تشخیص یک الگو یا محاسبه هندسی باید یک شی را در ذهن خود تجسم کرده و در صورت نیاز آن را جابه‌جا کند یا تغییر شکل دهد. از طرفی یک ریاضیدان برای افزایش سطح مقایسه کمیت و حساب از تفکر فضایی استفاده می‌کند. بنابراین کودکی که بداند باید چطور حجم‌های سه بعدی را کنار هم جفت کند، قابلیت‌های زیادی در محاسبات ریاضی دارد.
سخن پایانی
در این مطلب با هوش فضایی کودکان و مراحل رشد آن آشنا شدیم. در پایان پیشنهاد می‌دهیم بدون توجه به جنسیت فرزندتان، از انواع بازی و تمرین برای تقویت هوش بصری او استفاده کنید. همان‌طور که گفتیم هوش فضایی ربطی به ژنتیک و جنسیت ندارد و بیش‌تر تحت تاثیر محیط زندگی است. از این رو با استفاده از راهکار‌های مناسب، هوش فضایی کودک تقویت و توانایی او برای حل مسائل ریاضی، نقشه‌کشی، جهت‌یابی، مسیریابی و… بیش‌تر می‌شود.
با توجه به اهمیت نقش کودکی در تقویت هوش فضایی، از سنین پایین آموزش دادن به کودک را شروع کنید تا به تدریج باعث گسترش دید بصری او شوید. اگر هم قصد دارید به عنوان یک مربی، دانش‌آموزانی خلاق و بااستعداد داشته باشید، از طریق سایت الوکام کلاس‌های خود را به‌صورت مجازی برگزار کنید و از امکانات آن به شکل ویژه بهره‌مند شوید. برای کسب اطلاعات بیش‌تر و خرید این سرویس‌ها با تیم پشتیبانی در ارتباط باشید.
