امروزه روش‌های آموزش بسیار متنوع شده‌اند. هدف از همه‌ی آن‌ها نیز تاثیرگذاری بیشتر و بهبود کیفیت یادگیری است. یکی از این روش‌ها، روش بازی‌محور یا گیمیفیکیشن در آموزش است. این روش، فعالیت‌های بازی‌گونه را وارد آموزش کرده و همانطورکه انتظار می‌رود، بیشتر برای کودکان نوجوانان درنظر گرفته می‌شود. با‌این‌حال، استفاده از آن در آموزش بزرگسالان نیز مرسوم است.
ورود بازی به یک فرآیند آموزشی، مزایای متعددی برای آن در پی دارد؛ اما لازم است که این روش به درستی و با استراتژی مشخص، پیاده‌سازی شود. در این مقاله، ضمن مرور تعریف گیمیفیکیشن در آموزش، مزایا و روش‌های اجرای آن را مرور خواهیم کرد. اگر در صنعت آموزش فعال هستید، با ما همراه شده و با یکی از روش‌های خلاقانه، پربازده و جذاب آموزش آشنا شوید.
به‌طورساده و خلاصه، گیمیفیکیشن (Gamification) را می‌توان به‌صورت زیر تعریف کرد:
- استفاده از عنصر بازی و در بستری غیر از بازی
منظور از بستری غیر از بازی، هر صنعت یا زمینه‌ای ازجمله آموزش می‌تواند باشد. به‌این‌ترتیب منظور از کاربرد گیمیفیکیشن در آموزش، واردکردن عنصر بازی در فرآیند یادگیری است. بااینکه این روش، بیش از یک قرن قدمت دارد؛ اما استفاده از آن با ورود تکنولوژی به آموزش، گسترده‌تر شده است. به‌ویژه در سال‌های اخیر با همه‌گیری دستگاه‌های دیجیتال ارتباطی؛ به‌خصوص موبایل؛ رشد و بهبود کیفیت اینترنت و تبدیل‌شدن بازی‌های آنلاین و دیجیتال به یک صنعت بزرگ، شاهد محبوبیت این روش آموزشی بوده‌ایم.
آنچه بازی با خود به کلاس درس می‌آورد، ساختارمندی، جذابیت، حل مسئله، تفکر انتقادی و لزوم همکاری است. در میان این ویژگی‌ها، جذابیت، خودنمایی بیشتری می‌کند؛ چراکه اساسا بسیاری از فراگیران، یادگیری و به‌خصوص آموزش رسمی را خسته‌کننده می‌دانند.
گیمیفیکیشن در آموزش ، شکل کلاس، قوانین آن و حتی ارتباط مدرس و دانش‌آموزان را تغییر می‌دهد. چراکه اساسا قرار است فراگیران، نقش فعالانه‌تری در کلاس داشته باشند. از سوی دیگر، بخشی از وظیفه‌ی انتقال اطلاعات و آموزش آن‌ها به بازی محول شده و مربی، نقش مدیریتی و هدایت‌کنندگی بیشتری به‌عهده می‌گیرد.
مبدع گیمیفیکیشن در آموزش که بود؟
جالب است بدانید که مبدع یادگیری بازی‌محور، دیمیتری مندلیف، دانشمند روسی طراح جدول تناوبی است. او از بازی‌های کارتی برای دسته‌بندی عناصر شیمیایی و درک رابطه‌ی منطقی‌شان استفاده می‌کرد. به‌این‌ترتیب بود که جاهای خالی در جدول او پیدا شدند. این جاهای خالی، مربوط به عناصر کشف‌نشده‌ای بودند که ویژگی‌های تقریبی‌شان مشخص بود. او لزوما به دنبال آموزش از این طریق نبود؛ اما نمی‌دانست که در حال ابداع، گیمیفیکیشن در آموزش است.
انواع بازی ها در آموزش
بازی‌هایی که در آموزش استفاده می‌شوند، ازنظر ماهیتی به دو نوع زیر تقسیم می‌شوند:
- بازی‌هایی که صرفا ماهیت سرگرمی دارند؛ اما می‌توانند به کمک آموزش بیایند
- بازی‌هایی که به‌منظور آموزش مانند آموزش زبان انگلیسی، موسیقی، ریاضی و غیره ساخته شده و توسعه یافته‌اند.
هریک از این بازی‌ها می‌توانند دارای سطح‌بندی و ویژگی‌هایی مانند اهداء جوایز، لیگ‌بندی و غیره باشند. ماهیت مرحله‌ای بازی‌ها، امکان استفاده از آن‌ها در میکرولرنینگ را نیز افزایش می‌دهد.
عناصر Gamification در آموزش
نکته‌ی ظریفی که درباره‌ی گیمیفیکیشن در آموزش باید بدانید این است که در این روش، نه خود بازی، که عناصر آن اهمیت دارند. درواقع، مربی باید بتواند بازی را به عناصر یا المان‌های تشکیل‌دهنده‌اش تقسیم کند. پس‌ازآن، خواهند توانست این عناصر را در کلاس خود اجرا کنند. محققان آموزش، ازجمله دکتر نیک یی (Dr. Nick Yee) محقق دانشگاه استنفورد، المان‌های یک بازی مناسب برای آموزش را به‌این‌صورت دسته‌بندی می‌کنند:
- اقدامات و اهدف
- المان‌های اجتماعی مانند رقابت
- المان‌های مهارتی و نشان‌دهنده‌ی میزان تسلط مانند امتیازدهی
- دستاوردها مانند جوایز
- غوطه‌وری مانند نقش‌های هر بازی
- خلاقیت
ذکر این نکته نیز ضروری است که یک بازی برای ادغام در آموزش باید از ویژگی‌هایی نظیر روایت‌کنندگی، امکان بازخورد و سرگرم‌کنندگی برخوردار باشد. برای درک بهتر این المان‌ها لازم است که روش‌های مختلف کاربرد گیمیفیکیشن در آموزش را بشناسیم.
انواع گیمیفیکیشن در آموزش
برای پیاده‌سازی آموزش بازی‌محور، استراتژی‌های متعددی پیش روی شما هستند. بسته به فراگیران و ویژگی‌های آن‌ها، اهداف آموزش، امکانات و دیگر شرایط باید از بین این استراتژی‌ها دست به انتخاب زده یا ترکیبی از آن‌ها را به‌کار بگیرید. در ادامه، این استراتژی‌ها را معرفی می‌کنیم.
استراتژی امتیاز محور
به این استراتژی گیمیفیکیشن در آموزش در زبان علمی آموزش Point System گفته می‌شود. در استراتژی امتیازمحور، برای انجام کارها و وظایف مختلف امتیاز درنظر گرفته می‌شود. در هر مرحله نیز این وظایف و کارها سخت‌تر می‌شوند. از مزایای این استراتژی، این است که پیشرفت هر فراگیر را به‌صورت امتیازی و دقیق نشان می‌دهد. حتی می‌توان برای بازی موردنظر، تابلوهای امتیازی درست کرد. این اقدام، سبب رقابتی‌ترشدن فضای آموزش شده و می‌تواند در بازی‌های گروهی، تاثیرگذاری بیشتری داشته باشد.
استراتژی نشان محور
نشان‌ها یا Badgeها می‌توانند جایگزین امتیازات در روش امتیازمحور شوند. نشان، می‌تواند یک ابزار یا شی مجازی، تصویری الساق‌شده به تصویر پروفایل شما در پلتفرم بازی‌های ویدئویی و آنلاین یا هر نشان فیزیکی در کلاس‌های حضوری باشد. این استراتژی به‌خصوص با ظهور بازی‌های بلاک چین و ادغام آن‌ها با صنعت NFT، در حال ترند‌شدن است. در پلتفرم‌های گیمیفیکیشن آموزشی بلاک چین، فراگیر می‌تواند در ازای تلاش‌هایش، دارایی‌های NFT دریافت کرده و حتی آن‌ها را در بازارهای ثانویه به‌فروش برساند.
استراتژی چالش محور
دیگر استراتژی مهم گیمیفیکیشن در آموزش ، استراتژی چالش محور است. ویژگی اصلی این استراتژی، این است که به‌جای مرحله‌به‌مرحله بودن، تعدادی چالش مطرح شده و فراگیران باید بر آن‌ها فائق آیند. این استراتژی، همچنین دریافت امتیاز منفی را منتفی می‌کند.
نمونه هایی از به کارگیری بازی در آموزش
حتی بازی‌های فکری و فیزیکی قدیمی مانند پازل‌ها را می‌توان نمونه‌هایی از گیمیفیکیشن در آموزش در نظر گرفت. اما همانطورکه قبلا هم گفتیم، این صنعت در سال‌های اخیر بیش از پیش دیجیتالی و اینترنتی شده است. روندی که لزوم استفاده از ابزارهای دیجیتال آموزشی مانند لپ‌تاپ، موبایل، انواع قلم نوری و کنسول‌های بازی را ضروری کرده است. در ادامه، چندین پروژه‌ی موفق در این زمینه را بررسی می‌کنیم.
آکادمی خان؛ پلتفرم رایگان برای دانش آموزان
آکادمی خان (Khan Academy) یک سازمان غیرانتفاعی آموزشی رایگان در آمریکاست که دوره‌های متعددی را برای دانش‌آموزان مقاطع مختلف ترتیب داده است. این آکادمی به‌خوبی از انواع بازی در آموزش خود به‌ویژه با استفاده از استراتژی‌های امتیازمحور و نشان‌محور گیمیفیکیشن در آموزش بهره می‌برد.
دولینگو؛ پلتفرم یادگیری زبان
اگر علاقه به زبان‌های خارجی داشته باشید؛ حتما نام نرم‌افزار یا اپلیکیشن دولینگو (Duolingo) را شنیده‌اید. این پلتفرم، آموزش زبان‌های خارجی را از طریق دوره‌های بازی‌محور خود فراهم کرده است. با پایان هر مرحله در دولینگو، جوایزی به شما اهدا می‌شود.
بیشتر بخوانید: بهترین روش تدریس آنلاین زبان انگلیسی کدام است؟
کوئیزلت؛ پلتفرمی برای ترکیب آزمون و بازی
کوئیزلت (Quizlet) نیز یک پلتفرم چندملیتی مستقر در آمریکاست که راه‌حل‌های گیمیفیکیشن در آموزش و نیز برگزاری آزمون را ارائه می‌کند. محصولات اولیه این پلتفرم، فلش‌کارت‌های دیجیتال، بازی‌های تطبیقی، تمرین و آزمون بازی‌محور هستند.
مزایای استفاده از بازی در آموزش
متخصصان علوم روانشناسی و آموزش تاکنون مزایای متعددی برای گیمیفیکیشن در آموزش کشف کرده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- بهبود ارتباطات احساسی؛ بازی می‌تواند ارتباط حسی بین دانش‌آموزان، مدرس و محتوای درس را افزایش دهد.
- افزایش هیپوکامپ در مغز، به‌طورکلی بازی می‌تواند با افزایش ماده‌ی شیمیایی هیپوکامپ در مغز، به‌خاطرسپاری و به‌یادآوری مطالب را آسان‌تر کند.
- بهبود عملکرد مغز در پردازش اطلاعات؛ مغز انسان داستان‌ها و بازی‌ها را بهتر از فکت‌ها و واقعیت‌های علمی پردازش می‌کند.
- بهبود ترشح اندورفین در مغز؛ یادگیری فرآیندی استرس‌زاست. کاربرد گیمیفیکیشن در آموزش ، سبب ترشح بیشتر ماده‌ی اندورفین در مغز می‌شود که وظیفه‌ی آن کمک به آرامش و تمرکز است.
- افزایش انعطاف‌پذیری ذهن؛ به‌طورکلی، بازی سبب بهبود انعطاف‌پذیری عصبی و پاسخ بهتر به محرک‌ها می‌شود. انعطاف‌پذیری بهتر نیز بهبود ادراک شناختی، حافظه، تمرکز و خلاقیت را در پی دارد.
- جذابیت بیشتر آموزش و مشارکت فعالانه در کلاس
- کمک به کنترل و تخلیه‌ی هیجانات فراگیران به‌ویژه فراگیران کم سن‌وسال
- افزایش سرعت و کیفیت یادگیری و درنتیجه، بهبود نتایج مالی حاصل از فعالیت آموزشی که به برندینگ بهتر و موفقیت بیشتر در بازاریابی منجر می‌شود.
کاربرد گیمیفیکیشن در آموزش یکی از موثرترین روش‌های آموزشی است که قدمت آن به اندازه‌ی جدول مندلیف است! با‌این‌حال در سال‌های اخیر، این بازی‌های آنلاین و ویدئویی بوده‌اند که جایگزین بازی‌های فیزیکی قدیمی‌تر شده‌اند. در این روش، از بازی به‌عنوان بستر و ابزاری برای آموزش استفاده می‌شود. پلتفرم‌هایی مانند آکادمی خان و دولینگو بهترین نمونه‌ها در این صنعت هستند.
همانطورکه در این مقاله گفتیم، گیمیفیکیشن در آموزش ، به‌طورکلی سبب بهبود عملکرد مغز در یادگیری و نیز بازدهی بهتر علمی و مالی آموزش می‌شود. با‌این‌حال لازم است که حتما در اجرای این روش، استراتژی مشخصی داشته باشید که مهم‌ترین آن‌ها را در این مقاله ذکر کردیم.
