روش تدریس مونته سوری چیست؟ + ابزارها، مزایا و معایب

در اوایل قرن بیستم، زمانی که روش‌های آموزش قدیمی برای رشد و پرورش خلاقیت و استقلال کودکان کافی نبود، دکتر ماریا مونته‌سوری، روشی نوآور برای آموزش ابداع کرد. روشی که هنوز بعد از گذشت یک قرن، در عصر دیجیتال و دوره برگزاری کلاس آنلاین کارآمد است. روش تدریس مونته سوری بر پایه اصول استقلال، یادگیری عملی و احترام به ریتم طبیعی رشد کودک بنا شده و نه تنها بر انتقال دانش تمرکز دارد، بلکه بر پرورش فردیت و خلاقیت کودک تاکید می‌کند. در ادامه توضیح خواهیم داد روش مونته سوری یعنی چی و چگونه کودک را از حالت منفعل خارج کرده و او را به شریک اصلی فرآیند یادگیری تبدیل می‌کند.

تاریخچه روش تدریس مونته سوری

روش تدریس مونته سوری ریشه در زندگی پرفراز و نشیب ماریا مونته‌سوری دارد. ماریا، اولین زن پزشک در ایتالیا بود. او که ابتدا در روانپزشکی و اطفال تخصص داشت، با مشاهده کودکان در آسایشگاه‌های روانی به فکر یک روش آموزشی افتاد. این کودکان که از محرومیت‌های محیطی رنج می‌بردند، به او نشان دادند که چگونه محیط مناسب می‌تواند تحول ایجاد کند. روش مونته سوری از همین مشاهدات زاده شد.

او در سال ۱۹۰۷، اولین خانه کودکان را در یک محله فقیرنشین رم تاسیس کرد. این مرکز، برای کودکان ۳ تا ۶ ساله، بر پایه آزمایش‌های عملی بنا شد. او مواد آموزشی ساده‌ای طراحی کرد که کودکان را به فعالیت‌های روزمره و کاوش حسی ترغیب می‌کرد. کتاب «روش پداگوژی علمی» او به سرعت به زبان‌های مختلف ترجمه شد و روش آموزشی مونته سوری را به جهان معرفی کرد.

اصول کلیدی روش مونته سوری

به طور ساده اگر بخواهیم بگوییم روش تدریس مونته سوری چیست؟ یعنی آموزشی مبتنی بر مشاهده، آزمایش و احترام به مراحل رشد کودک. این روش، بر تمایل انسان به کاوش، نظم، تکرار و کار هدفمند، تاکید دارد. تدریس به روش مونته سوری به عنوان بهترین روش تدریس برای دانش آموزان ابتدایی به شمار می‌رود؛ زیرا محیطی مناسب، فضایی منظم، زیبا و متناسب با کودک فراهم می‌کند. همچنین معلم دیکته‌کننده نیست، بلکه ناظر و راهنما است.

روش آموزشی مونته سوری اصولی را دنبال می‌کند که در ادامه، هر اصل را به طور جداگانه بررسی می‌کنیم.

استقلال

در روش تدریس مونته سوری، استقلال به معنای این است که کودک از ابتدا تشویق می‌شود تا کارهای خود را بدون کمک بزرگسالان انجام دهد. این اصل نه تنها اعتمادبه‌نفس کودک را افزایش می‌دهد، بلکه مسئولیت‌پذیری را در او پرورش می‌دهد. مونته‌سوری باور داشت که وابستگی به دیگران، رشد طبیعی را مختل می‌کند، بنابراین محیط کلاس باید طوری طراحی شود که تمام ابزارها در ارتفاع مناسب کودک قرار بگیرند تا او احساس قدرت و کنترل کند. این اصل در تحقیقات مدرن نیز تایید شده، جایی که کودکان مستقل‌تر، مهارت‌های حل مسئله بهتری نشان می‌دهند و در بزرگسالی کمتر به اضطراب وابستگی مبتلا می‌شوند.

یادگیری از کودکان بزرگ‌تر

روش تدریس مونته سوری بر این باور است که کودکان در گروه‌های سنی مختلط (معمولا ۳ تا ۶ ساله) بهتر یاد می‌گیرند. در اجرای این روش، بزرگ‌ترها نقش مربی را برای کوچک‌ترها ایفا می‌کنند و کوچک‌ترها از مشاهده الگوهای بزرگ‌ترها الهام می‌گیرند. 

مطالعات نشان می‌دهد این رویکرد، مهارت‌های زبانی و عاطفی را سریع‌تر توسعه می‌دهد؛ زیرا کودکان در محیطی پویا و واقعی قرار می‌گیرند، نه در یک کلاس یکنواخت. این اصل، کودکان را برای روابط اجتماعی پیچیده در دنیای واقعی آماده می‌کند.

کار بدون وقفه

یکی از اصول کلیدی تدریس به روش مونته سوری، اختصاص حداقل ۳ ساعت زمان کار بدون وقفه است. این زمان، بدون زنگ تفریح اجباری یا تغییر ناگهانی، به کودک کمک می‌کند کار واقعی انجام دهد، نه بازی سطحی. 

این اصل بر پایه تحقیقات مونته‌سوری است که نشان داد تمرکز عمیق، یادگیری پایدارتری ایجاد می‌کند و از پراکندگی ذهنی جلوگیری می‌کند. کودکان در این زمان، چرخه تمرکز-تلاش-موفقیت را تجربه می‌کنند که پایه‌ای برای عادت‌های مطالعاتی مؤثر در آینده است.

مواد آموزشی

مونته سوری، یک روش تدریس خلاق است و مواد در آموزش طوری طراحی می‌شوند که کودک خودش متوجه اشتباهش شده و آن را اصلاح کند. مثلا، در پازل‌های هندسی، اگر قطعه‌ای جا نیفتد، کودک می‌فهمد و دوباره تلاش می‌کند. این اصل، استقلال فکری را تقویت می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهد این مواد، خطاهای یادگیری را به فرصت‌های رشد تبدیل می‌کنند و خلاقیت را افزایش می‌دهند.

ابزار و مواد آموزشی در روش تدریس مونته سوری

در روش مونته سوری، الگوی تدریس چیست؟ این روش، مواد را به دسته‌های علمی، حسی، ریاضی و زبانی تقسیم می‌کند و با استفاده از این مواد و ابزار، فرایند آموزش صورت می‌گیرد. در ادامه، هر دسته را به طور جداگانه بررسی می‌کنیم تا درک بهتری از کاربرد آن‌ها در آموزش به روش مونته سوری به دست آورید.

مواد عملی

این دسته از ابزار و مواد آموزشی، بر مهارت‌های زندگی روزمره تمرکز دارد و کودک را برای استقلال واقعی آماده می‌کند. فعالیت‌هایی مانند ریختن آب از پارچ به داخل لیوان بدون بیرون ریختن، بستن دکمه یا زیپ یا شستن میوه‌ها، نه تنها حرکات ظریف را تقویت می‌کنند، بلکه نظم و تمرکز را آموزش می‌دهند.

تحقیقات نشان می‌دهد این فعالیت‌ها، هماهنگی دست و چشم را بهبود می‌بخشد و حتی در بزرگسالی به عادت‌های سازمان‌یافته منجر می‌شود. کودکان یاد می‌گیرند که اشتباهات خود را بدون سرزنش تصحیح کنند که پایه‌ای برای یادگیری مادام‌العمر است.

مواد حسی

هدف این مواد، آموزش حواس از طریق کاوش مستقیم است. این ابزار شامل قطعات ساخت برج، مهره‌های رنگی، استوانه‌ها، نقاشی با آب‌رنگ، قیچی و شکل‌های هندسی می‌شود. 

روش تدریس مونته سوری باور دارد که حواس، دروازه‌های یادگیری هستند، بنابراین این مواد به کودک کمک می‌کنند جهان را دقیق‌تر درک کند.

مواد ریاضی

این بخش در روش تدریس مونته سوری، مفاهیم عددی را از طریق ابزارهای ملموس آموزش می‌دهد. این ابزار شامل میله‌های طلایی، زنجیره‌های مهره و تخته حساب می‌شود. در تدریس به روش مونته سوری، کودک ابتدا با مواد فیزیکی کار می‌کند تا مفهوم را درونی کند، سپس به نمادها و اعداد می‌رسد. مثلا برای یادگیری جمع، کودک دو میله را کنار هم می‌گذارد و نتیجه را می‌بیند. این روش، خطاهای رایج در ریاضیات سنتی را کاهش می‌دهد و درک عمیق‌تری ایجاد می‌کند.

مواد زبانی

روش مونته سوری زبان را به عنوان ابزار ارتباط می‌بیند، بنابراین فعالیت‌هایی مانند ساخت جملات با کارت‌ها یا داستان‌گویی گروهی، خلاقیت زبانی را پرورش می‌دهد. کارت‌های الفبا یا حروف متحرک از ابزارهای اصلی این بخش هستند.

ویژگی‌های مربی در روش تدریس مونته سوری

در روش آموزشی مونته سوری، مربی هیچ‌گاه یک معلم سنتی نیست. در واقع  او راهنما یا مدیر محیط است، اما سوال بسیاری از مربیان این است که در روش مونته سوری چگونه یک معلم حرفه ای باشیم؟

• مشاهده‌گر دقیق: مربی ساعت‌ها کودک را بدون دخالت مستقیم مشاهده می‌کند تا دوره‌های حساس، علایق و نیازهای او را شناسایی کند.
• مداخله‌گر حداقلی: فقط زمانی کمک می‌کند که کودک واقعاً گیر کرده باشد؛ شعار معروف: «کمک کن تا خودم انجام دهم.»
• آرام، صبور و فروتن: مربی در این روش، صدای آرام، حرکات آهسته و بدون خودنمایی دارد، تا کودک احساس امنیت و تمرکز کند.
• دانش عمیق از رشد کودک: مربیان معتبر مونته‌سوری دوره‌های یک تا دو ساله تخصصی می‌گذرانند و با مراحل رشد، دوره‌های حساس و مواد آموزشی کاملا آشنا هستند.
• آماده‌کننده محیط: قبل از شروع کلاس، محیط را کاملا مرتب و جذاب می‌چینند و مواد را به ترتیب دشواری روی قفسه‌ها قرار می‌دهند.
• الگوی نظم و احترام: خود مربی نمونه‌ای از نظم، ادب و احترام به کودک و محیط است.
• ثبت‌کننده پیشرفت: به جای نمره‌دهی، دفترچه مشاهدات روزانه دارد و پیشرفت هر کودک را به صورت فردی ثبت می‌کند.

به عبارت دیگر، مربی مونته‌سوری «بیشتر حضور دارد تا تدریس کند» و اجازه می‌دهد کودک خود معلم خویش باشد.

مزایا و معایب روش مونته سوری

مزایا و معایب روش مونته سوری، موضوعی است که والدین را مردد می‌کند؛ بنابراین با بررسی هر کدام، کمک می‌کنیم تصمیم بهتری بگیرید.

مزایای روش تدریس مونته‌سوری

مزایای روش مونته سوری، طبق شواهد و بررسی‌های علمی، شامل موارد زیر می‌شود.

تقویت استقلال و اعتمادبه‌نفس

روش تدریس مونته سوری کودک را به تصمیم‌گیری تشویق می‌کند که منجر به خوداتکایی می‌شود. کودکان در این محیط، انتخاب مواد و زمان فعالیت را خودشان انجام می‌دهند که حس کنترل بر زندگی‌شان را ایجاد می‌کند. مثلا، یک کودک که موفق به حل یک پازل پیچیده می‌شود، بدون ستایش خارجی، احساس غرور  درونی می‌کند. تحقیقات دانشگاه هاروارد نشان می‌دهد فارغ‌التحصیلان مونته‌سوری، در بزرگسالی رهبری بهتری دارند و کمتر به افسردگی مبتلا می‌شوند؛ زیرا پایه اعتمادبه‌نفسشان محکم است.

یادگیری شخصی‌سازی‌شده

در روش تدریس مونته‌ سوری، هر کودک با سرعت خود پیش می‌رود که باعث کاهش استرس در آن‌ها می‌شود. در آموزش به روش مونته سوری، هیچ برنامه‌ای اجباری نیست؛ کودکی که به زبان علاقه‌مند است، می‌تواند هفته‌ها روی آن تمرکز کند. این رویکرد، تنوع نیازها را پوشش می‌دهد و کودکان با اختلالات یادگیری مانند دیسلکسیا، بدون فشار، پیشرفت می‌کنند. مطالعات ۲۰۲۰ در یک مجله آموزشی آمریکا نشان می‌دهد که روش مونته سوری در میان روش های یادگیری، ۳۰% استرس تحصیلی کمتری ایجاد می‌کند.

توسعه اجتماعی

گروه‌های مختلط در روش منته‌سوری، همدلی و رهبری را پرورش می‌دهد. کودکان بزرگ‌تر به کوچک‌ترها کمک می‌کنند که مهارت‌های ارتباطی را تقویت می‌کند. مثلا، در حل اختلاف بر سر یک ماده، کودکان یاد می‌گیرند مذاکره کنند. این اصل، کودکان را برای جامعه واقعی آماده می‌کند، جایی که سنین متفاوت با هم تعامل دارند.

بهبود مهارت‌های شناختی

مطالعات نشان‌دهنده‌ی عملکرد بهتر کودکان آموزش‌دیده به روش مونته سوری، در ریاضی و خواندن است. تحقیقات، پیشرفت کودکان را در حافظه و عملکرد اجرایی تایید می‌کند. همچنین مواد حسی، مغز را برای تفکر انتقادی آماده می‌کنند.

ارتباط با طبیعت

آموزش به روش مونته سوری با مواد طبیعی، خلاقیت و سلامت روانی را افزایش می‌دهد. کودکان اغلب در طبیعت کار می‌کنند و یاد می‌گیرند که اضطراب را کاهش می‌دهد.

کاهش شکاف‌های آموزشی

این روش، برای کودکان محروم، مفیدتر است. در جوامع کم‌درآمد، این روش با ابزارهای ساده، فرصت‌های برابر ایجاد می‌کند.

معایب روش مونته سوری

روش تدریس مونته‌ سوری، مانند هر روش آموزشی دیگر، معایبی نیز دارد. این معایب شامل موارد زیر می‌شود:

• عدم آمادگی برای مدارس سنتی: روش مونته سوری، آزادی زیادی به کودکان در سنین 3 تا 6 سالگی می‌دهد؛ بنابراین ورود به سیستم آموزشی سنتی در مدرسه، ممکن است برای کودک سخت باشد یا انگیزه او کاهش پیدا کند. 
• هزینه بالا: همان‌طور که گفته شد، روش مونته سوری بر ابزار و مواد آموزشی، محیط مناسب و مربیان آموزش‌دیده، نیاز دارد؛ به همین دلیل دسترسی به کیفیت آموزشی مطلوب، ممکن است هزینه زیادی برای والدین به همراه داشته باشد.

• کمبود استانداردسازی: بدون نظارت سازمان‌های مربوط، ممکن است کیفیت آموزش کافی نباشد. برخی مدارس، اصول را ناقص اجرا می‌کنند که اثربخشی را کاهش می‌دهد.
• محدودیت در خلاقیت: تمرکز بر واقعیت در روش تدریس مونته سوری، نقش بازی‌های تخیلی را کم می‌کند. منتقدان می‌گویند این روش، خیال‌پردازی را سرکوب می‌کند، هرچند مونته‌سوری آن را در مراحل بالاتر جبران می‌کند.
• چالش برای برخی کودکان: کودکان نیازمند ساختار، در روش تدریس مونته‌ سوری ممکن است سردرگم شوند. برای مثال، کودکانی با ADHD، بدون هدایت معلمان، ممکن است روی فعالیت‌ها تمرکز نکنند.

در نهایت، روش آموزشی مونته سوری در تحقیقات، مزایای بلندمدت مانند استقلال در بزرگسالی را نشان می‌دهد، اما معایب آن نیاز به انتخاب آگاهانه دارد.

نتیجه‌گیری

روش تدریس مونته سوری، بیش از یک قرن است که آموزش را دگرگون کرده است. روش تدریس مونته سوری چیست؟ انقلابی برای پرورش کودکان مستقل و خلاق. این روش در بیش از 100 کشور در جهان استفاده می‌شود. در ایران نیز از دهه 80 بسیاری از مراکز مهد کودک و پیش‌دبستانی، به استفاده از این روش تدریس روی آورده‌اند، اما چیزی که اهمیت دارد این است که با توجه به روحیات کودک خود و با بررسی مزایا و معایب روش مونته سوری، بهترین انتخاب را داشته باشید.