روش تدریس مشارکتی را می‌توان از روش‌های نوین آموزشی به شمار آورد. روش تدریس یادگیری مشارکتی بر کار گروهی و تیمی تمرکز دارد و مهم‌ترین هدف آن تقویت مهارت‌های اجتماعی دانش‌آموزان است. به طور ویژه روش تدریس مشارکتی در ابتدایی اهمیت بیشتری دارد؛ دلیل آن هم پایه‌ای بودن مفهوم آموزش در این مقطع و تاثیرگذاری بر شخصیت و تربیت کودکان در سنین پایین‌تر است.
به‌علاوه روش‌های نوین تدریس در یادگیری بهتر دانش‌آموزان تاثیر زیادی دارند؛ به‌خصوص روش مشارکتی در تدریس که دانش‌آموزان را تشویق می‌کند برای بهبود یادگیری به یکدیگر کمک کنند. در این مطلب از الوکام روش تدریس به صورت مشارکتی را معرفی می‌کنیم و مراحل آن را توضیح می‌دهیم. همچنین مزایا و محدودیت‌های آن را بررسی خواهیم کرد.
روش تدریس مشارکتی به‌عنوان یکی از روش‌های نوین تدریس بر همکاری دانش‌آموزان تاکید دارد. در تعریف روش تدریس یادگیری مشارکتی باید بر دو نکته تمرکز کنیم. اولین مورد همکاری و توجه به دیگران و نیازهای آنان است و مورد دوم تلاش مشترک برای هدف که همان یادگیری همه‌ی افراد تیم یا کلاس است را شامل می‌شود.
در این رویکرد دانش‌آموزان برای بهبود یادگیری با یکدیگر تلاش می‌کنند؛ بنابراین علاوه بر آموزش، مهارت‌هایی مانند روابط اجتماعی، قدرت درک و همدلی در آنان تقویت می‌شود. همچنین با تلاش تیمی می‌توانند به هم‌افزایی برسند و با صرف انرژی کمتر به موفقیت‌های بزرگتری دست یابند.
البته یک نکته مهم در اجرای روش مشارکتی در تدریس، توجه به سایر انواع الگوی تدریس است؛ چون لازم است این روش در کنار روش‌های دیگر شامل الگوی تدریس اکتشافی، روش تدریس نمایشی، روش تدریس کاوشگری و غیره اجرا شود تا تاثیر مثبت همه‌ی روش‌ها در کنار هم دیده شود.
مراحل روش تدریس مشارکتی
اجرای این روش نیاز به گام‌هایی دارد که باید به صورت کامل و اصولی اجرا شوند. بهتر است بدانید که همه‌ی این گام‌ها می‌تواند در صورت برگزاری کلاس آنلاین هم انجام شود. به‌علاوه مراحل روش تدریس مشارکتی برای دروس علوم پایه مثل ریاضی، فیزیک و شیمی با دروس علوم انسانی مثل ادبیات، علوم اجتماعی و دینی متفاوت است.
مراحل تدریس مشارکتی برای دروس علوم انسانی
- تقسیم‌بندی دانش‌آموزان در گروه‌های نامتجانس با استفاده از فرمول‌ها و معیارهای مشخص‌شده
- تقسیم محتوای درس با توجه به تعداد گروه‌های کلاس
- اختصاص دادن هر بخش از محتوای درس به یک گروه برای مطالعه و یادگیری
- تعیین زمان مشخص و یکسان برای مطالعه به هر گروه
- اختصاص زمان به دانش‌آموزان هر گروه برای توضیح درس به همگروهی‌ها (این مرحله کمک می‌کند تا دانش‌آموزانی که موفق به یادگیری کامل نشده‌اند، مطالب را از سایر اعضا یاد بگیرند.)
- تقسیم مجدد دانش‌آموزان در گروه‌های دیگر به صورتی که هر کدام از اعضا یک بخش درس را پوشش داده باشند. یعنی هر گروه تمامی محتوای درس را شامل شود.
- تشویق دانش‌آموزان برای این که آموخته‌های خود را در اختیار سایر اعضای گروه قرار دهند. به این صورت که همه‌ی افراد مطابق با ترتیب محتوای درس توضیحات خود را ارائه دهند.
- در نهایت ارائه توضیحات درس توسط یکی از نمایندگان گروه‌ها در جلوی کلاس برای تمامی دانش‌آموزان
نکته مهم: در این روش معلم فقط ناظر و راهنماست، اما اگر دانش‌آموزان سوالی داشته باشند پاسخ می‌دهد. همچنین اگر معلم احساس کند دانش‌آموزان بخشی از درس را خوب یاد نگرفته‌اند، خودش توضیحات بیشتری ارائه می‌دهد.
مراحل روش تدریس مشارکتی برای دروس علوم پایه مانند ریاضی و فیزیک
- تدریس درس جدید به دانش‌آموزان توسط آموزگار به صورت کامل
- تقسیم دانش‌آموزان و تشکیل گروه‌های نامتجانس (یعنی تفاوت در هوش، استعداد، توانایی آموزش و غیره)
- ارائه تمرین به هر گروه برای حل کردن
- تشویق دانش‌آموزان به این که حل تمرین را ابتدا به تنهایی و سپس داخل گروه انجام دهند.
- توضیح تمریناتی که به تنهایی انجام شده به اعضای گروه (عدم تمرکز صرف بر ارائه جواب و تمرکز بر فرایند رسیدن به جواب)
- درخواست از نمایندگان گروه‌ها برای حل تمرین روی تخته و توضیح مراحل رسیدن به جواب
انواع روش تدریس مشارکتی در ابتدایی کدامند؟
برای اجرای فرایند روش تدریس مشارکتی باید دانش‌آموزان را به گروه‌های 3 تا 5 نفره تقسیم کنید، سپس آنان را تشویق کنید که برای دستیابی به اهداف خاص یادگیری با هم تلاش کنند. به این صورت که فعالیت‌هایی مانند تحقیق و پژوهش، انجام تکالیف و آزمایش‌های درسی را با مشارکت تیم انجام دهند. در ادامه روش‌های تدریس به صورت مشارکتی برای مقطع ابتدایی را معرفی می‌کنیم:
روش کارایی گروهی
در این روش تدریس مشارکتی، بر انجام فعالیت‌ها به شیوه گروهی تاکید می‌شود. هدف این است دانش‌آموزان احساس کنند که در یادگیری دروس تنها نیستند. چنین احساسی موجب افزایش اعتمادبه‌نفس و عزت نفس در آنان می‌شود؛ بنابراین شجاعت لازم برای تلاش بیشتر را به دست می‌آورند و روحیه قدرتمندی کسب می‌کنند تا موضوعات دشوارتر را یاد بگیرند، تکالیف خود را به صورت منظم انجام دهند و برای حل مسائل درسی سخت تفکر کنند.
روش تدریس اعضای گروه
روش تدریس اعضای گروه هم یکی دیگر از روش‌های یادگیری مشارکتی محسوب می‌شود. در این روش لازم است از دانش‌آموزان بخواهید تا بخشی از مباحث درس را پیش از کلاس مطالعه کنند، سپس گروه‌هایی تشکیل دهید و از آنان بخواهید تا درس و نکات مهم آن را به سایرین تدریس کنند. البته استفاده از این روش برای کلاس دوم ابتدایی به بعد کاربرد بیشتری دارد.
روش قضاوت عملکرد
روش قضاوت عملکرد بر ارائه‌ی نمونه عملکرد یک یا گروهی از دانش‌آموزان تمرکز دارد. البته قضاوت و بررسی آن بر عهده‌ی فرد یا گروهی دیگر قرار می‌گیرد، بنابراین نیاز به استفاده از آموخته‌های پیشین وجود دارد. این روش علاوه بر کار تیمی ممکن است با چالش و رقابت هم همراه باشد، بنابراین دو گروه سعی می‌کنند بهترین ارائه خود را انجام دهند که در نهایت به یادگیری بهتر می‌انجامد.
روش قضاوت طرز تلقی
این روش تا حدودی مشابه با روش قضاوت عملکرد است، با این تفاوت که برای دروسی چون دینی، فارسی، اجتماعی و مانند آن کارایی بیشتری دارد. در این روش آموزگار داستان مربوط به درس یا یک داستان مرتبط با موضوع درس را بیان می‌کند، سپس از دانش‌آموزان می‌خواهد احساسات و نظرات خود را در مورد آن توضیح دهند و به مرور سایر دانش‌آموزان هم به این نظرات واکنش نشان می‌دهند؛ همین تبادل و نقد نظرات و برداشت‌ها، نوعی اجرای روش تدریس یادگیری مشارکتی خواهد بود.
مزایا و معایب روش تدریس مشارکتی
تدریس مشارکتی هم مانند سایر روش‌های آموزش مزایا و معایبی دارد. البته روشن است که کاربرد درست این روش در کنار سایر روش‌های تدریس تاثیر مهمی در بهبود نتایج آموزش دارد. در این بخش در مورد مزایای این روش تدریس صحبت می‌کنیم:
مزایای اجرای روش تدریس مشارکتی
- افزایش عزت نفس و اعتمادبه‌نفس دانش‌آموزان
- افزایش تمایل و اشتیاق برای حضور در مدرسه
- بهبود یادگیری و درک دروس به کمک همکلاسی‌ها به‌خصوص دانش‌آموزان برتر
- یادگیری عمیق‌تر و افزایش پویایی در فضای آموزشی
- سهیم دانستن دانش‌آموز در آموزش و سرنوشت خود و دیگران
- بهبود مهارت‌هایی مانند کار تیمی، همکاری، تفکر انتقادی، خلاقیت و …
- افزایش مهارت همدلی، تاب‌آوری، انتقادپذیری و تحمل دیگران
- بهبود روابط درون‌گروهی و برون‌گروهی دانش‌آموزان
- افزایش کارایی و بازدهی دانش‌آموزان در یادگیری
- تقویت مهارت برقراری ارتباط اجتماعی
معایب روش مشارکتی در تدریس
در بررسی مزایا و معایب روش تدریس مشارکتی باید به این نکته توجه کنید که مسائل و چالش‌هایی در اجرای آن وجود دارد. می‌توان از این مسائل به عنوان معایب و محدودیت‌های روش یادگیری مشارکتی نام برد. مهم‌ترین این موارد عبارتند از:
- دشواری کنترل کلاس برای معلم به دلیل افزایش سر و صدا و شلوغی
- کمبود فرصت برای اجرای این روش به دلیل محدودیت در زمان تدریس به خصوص در مدارس دولتی
- نیاز به تدوین طرح درس جدید برای کلاس‌های مشارکتی
- عدم توجه به مسئولیت‌های فردی دانش آموزان به دلیل تمرکز بر یادگیری و سطح پیشرفت گروهی
- ایجاد تعارض و عدم تفاهم در میان اعضای گروه
- سوء استفاده از سایر دانش‌آموزان توسط افراد تنبل و فاقد انگیزه
- عدم توازن میان فعالیت‌های افراد مختلف در گروه
جمع‌بندی
در این مطلب در مورد مراحل و انواع روش تدریس مشارکتی صحبت کردیم. همچنین با مزایا و معایب این روش آشنا شدیم. روشن است که مزایای این روش از معایب یا محدودیت‌های آن بیشتر است. به‌عنوان مثال می‌توان با برنامه‌ریزی دقیق، محدودیت‌هایی مانند کمبود زمان را به‌خصوص در مدارس نمونه دولتی، شاهد، غیرانتفاعی و غیره حل کرد. در این مسیر استفاده از ابزارهایی مانند کلاس آنلاین هم می‌تواند برای افزایش زمان تدریس در مدارس دولتی کمک‌کننده باشد.
علاوه بر این لازم است توجه کنید که اجرای تدریس مشارکتی باید بر اساس برخی معیارها مانند نوع درس، مقطع تحصیلی، تعداد دانش‌آموزان، استعدادها و پتانسیل‌های دانش‌آموزان متفاوت و سایر عوامل موثر، انجام شود. در ضمن اجرای صحیح این روش تا حد زیادی بستگی به همکاری دانش‌آموزان، انگیزه و تلاش آنان و وجود اعتماد بین معلم و دانش‌آموزان دارد.
