در عصر اطلاعات زندگی می‌کنیم. عصری که نیازمندی‌های جدیدی را در همه‌ی عرصه‌ها بر انسان تحمیل کرده است. صنعت آموزش نیز از این قاعده مستثنا نبوده و پیشبرد اهداف آن با اتکا به روش‌ها و نظریات قدیمی دیگر امکان‌پذیر نیست. درست به همین دلیل، رشته‌ای به نام طراحی آموزش در دهه‌های اخیر در همه‌ی سطوح آموزشی در دنیا مطرح شده است. این مبحث به‌خصوص در آموزش سازمانی به کارکنان اهمیت ویژه‌ای داشته و در بسیاری از سازمان‌ها بخشی از برنامه‌ی تیم تحقیق‌وتوسعه را تشکیل می‌دهد.
اما طراحی آموزش چیست؟ چه کاربردها و مزایایی دارد؟ در این مقاله ضمن پاسخگویی به این سوالات، انواع مدل‌های مطرح در این زمینه را معرفی خواهیم کرد. با ما همراه شده و بازدهی خود از فعالیت آموزشی‌تان را بیشتر کنید.
طراحی آموزش (Instructional Design) یا طراحی سیستم‌های آموزشی (Instructional System Design) یا به‌اختصار ISD، شاخه‌ای از علم آموزش (Pedagogy) با هدف طراحی تجربیات موفق آموزشی است. این شاخه امروزه به یک رشته‌ی آموزشی در بسیاری از دانشگاه‌ها تبدیل شده و متخصصان آن با عنوان طراح آموزشی به سازمان‌ها، موسسات دولتی و خصوصی مشاوره داده یا در آن‌ها مشغول به کار می‌شوند.
در طی فرآیند طراحی آموزشی، مواردی مانند بهترین روش تدریس، مواد درسی و تکنولوژی‌های کمک‌آموزشی برای تدریس بهینه‌ی یک موضوع یا دوره‌ی آموزشی تعیین می‌شوند. هدف اصلی نیز این است که چارچوب‌ها و المان‌های آموزش به‌گونه‌ای انتخاب شوند که بهترین کمک را به تحقق اهداف آموزشی بکنند.
به‌عنوان مثال، یک طراح آموزشی تصمیم می‌گیرد که بهترین منابع برای یک دوره از میان کتاب‌ها، فیلم ها، سایت‌ها، بازی‌ها و غیره کدام‌ها هستند. او می‌تواند ترکیبی از منابع را با درصدهای مشخص در ساختار آموزشی خود بگنجاند.
ابزارهای طراحان آموزشی
به‌منظور تحقق اهداف آموزشی، طراحی آموزش از یک رویکرد سیستماتیک در نیازسنجی دوره، تعیین و توسعه‌ی مواد درسی و ارزیابی تاثیرگذاری آن‌ها پیروی می‌کند. در مدل‌های معمول، آموزش با علومی مانند روانشناسی رفتاری و استراتژی‌های ارتباطی با هدف ایجاد محیط آموزشی مناسب برای یک دسته از فراگیران خاص، ترکیب می‌شود.
طراحان در مسیر خود از دانش قبلی‌شان در مورد الگوهای یادگیری برای طراحی مراحل و استراتژی‌های آموزشی استفاده می‌کنند. به‌این‌ترتیب آن‌ها هرچه بیشتر به تحقق نیازهای فراگیران و اهداف آموزشی نزدیک می‌شوند. طراحی آموزش همچنین به حوزه‌ی انتخاب تکنولوژی‌های آموزشی نیز وارد می‌شود. متخصصان این رشته تلاش می‌کنند سازگارترین تکنولوژی‌ها را متناسب با روش تدریس، مهارت‌ها، نیازها و علایق فراگیران انتخاب کنند.
المان های طراحی آموزش چیست؟
پیش از معرفی مدل‌های اصلی طراحی آموزش ، لازم است که مولفه‌ها یا المان‌های اصلی این شاخه را معرفی کنیم. این المان‌ها در تمامی مدل‌ها دیده شده و ساختار و چارچوب این رشته را تشکیل می‌دهند. آن‌ها عبارتند از:
- آنالیز یا تجزیه‌وتحلیل؛ که به طراحان در جهت نیازسنجی، تعیین اهداف و مقاصد فعالیت آموزشی کمک می‌کند.
- طراحی و توسعه‌ی مواد آموزشی و تعیین بهترین روش انتقال آن‌ها
- ارزیابی؛ که به طراح و مجری دوره‌ی آموزشی امکان سنجش میزان دستیابی به اهدافش را می‌دهد.
این سه مولفه، هم‌زمان با هم کار کرده و حتی یکدیگر را تصحیح می‌کنند. دستیابی به اهداف آموزشی تنها با درنظرگرفتن این سه مولفه امکان‌پذیر است.
مختصری از تاریخچه طراحی آموزشی
شاید جالب باشد بدانید که طراحی آموزش ، یکی از معدود نتایج مثبت جنگ جهانی دوم است. در طول این جنگ، دولت‌ها باید ارتش‌های چندهزار نفری خود را درخصوص نحوه‌ی انجام وظایف‌شان در مدت کوتاهی آموزش می‌دادند. آن‌ها برای این کار، امور و دستورات پیچیده را به قسمت‌های کوچکتری تقسیم می‌کردند تا سربازان بتوانند آن‌ها را به‌خاطر سپرده و به‌طور مثال هر مرحله از عملیات بهتر درک و اجرا کنند. بنابراین، جرقه‌ی طراحی آموزشی به نوعی با به‌کارگیری آموزش خرد همراه بوده است.
در این طراحی آموزش ، دستورات و فعالیت‌ها به مواد آموزشی تبدیل شدند. طراحان مواد آموزشی نیز برای اجرای درست آن‌ها، لاجرم می‌بایست از اصول آموزشی پیروی کرده و برخی اصول روانشناسی و عملکرد ذهن در یادگیری را نیز درنظر می‌گرفتند.
با موفقیت این سازوکار در آموزش نظامی، روانشناسان ایده‌ی آموزش به‌عنوان یک سیستم را مطرح کردند. آن‌ها تحلیل‌هایی از فرآیند یادگیری ارائه کرده و مدل‌های مختلفی تعریف کردند. این افراد پس از جنگ نیز مطالعات خود را ادامه دادند. تا جایی که پس‌ازمدتی، طراحی آموزش به‌عنوان یک رشته‌ی دانشگاهی بسیار مرتبط با روانشناسی شناختی و رفتاری وارد دانشگاه‌ها شد. در بیش از سه دهه‌ی گذشته نیز نقش تکنولوژی و تعامل آن با انسان در امر آموزش به یکی از زمینه‌های اصلی موردمطالعه در این رشته تبدیل شده است.
مزایای طراحی آموزشی
Instructional Design یک فرآیند سیستماتیک است که تحقیقات واقعی و تئوری را با یکدیگر ترکیب می‌کند. به همین دلیل، این فرآیند ضمن هماهنگی با پتانسیل‌ها و واقعیت‌ها، همواره به‌دنبال شکوفایی و توسعه‌ی ظرفیت آموزش است. به‌کارگیری یک متخصص طراحی آموزش می‌تواند مزایای متعددی برای موسسه‌ی آموزشی، سازمان و فراگیران داشته باشد که در این بخش، مهم‌ترین آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
تعامل بهتر مدرس و فراگیران
طراحی آموزش چارچوبی را در اختیار مدرس و موسسه‌ی آموزشی یا به‌طورکلی مجری این فرآیند قرار می‌دهد که در آن می‌تواند بهتر فراگیران خود را بشناسد. این شناخت در حوزه‌هایی فراتر از اطلاعات غربالگرانه مانند نام و جنسیت به دست آمده و مواردی مانند الگوهای یادگیری، علایق، نیازها و انتظارات را در بر می‌گیرد.
ارزیابی دقیق
ارزیابی یک دوره‌ی آموزشی تنها با آزمون‌ها به دست نمی‌آید. متخصصان طراحی آموزش به مدرس و موسسه کمک می‌کنند که موفقیت و تاثیرگذاری دوره‌ی آموزشی‌شان در حوزه‌های مالی، سازمانی و غیره را نیز ارزیابی کنند. آن‌ها به موسسات، شاخص‌ها و ابزارهایی برای سنجش این معیارها ارائه می‌کنند. ازاین‌رو، طراحی آموزشی به همسویی هرچه بیشتر اهداف آموزشی و تجاری کمک می‌کند. به‌این‌ترتیب، خواهید توانست بهترین روش‌های تدریس، منابع و تجهیزات کمک‌آموزشی را برای بازگشت بهتر سرمایه انتخاب کنید.
تعیین ابزارهای آموزش
هریک از روش‌های آموزشی، ابزارهای خاص خود را دارند. با تعیین نوع آموزش و شیوه‌ی تدریس، ابزارهای آن نیز مشخص می‌شوند. به‌عنوان مثال در آموزش آنلاین، نیازمند ابزارهایی مانند کامپیوتر، سیستم مدیریت یادگیری یا LMS، میکروفون، بهترین قلم نوری برای تدریس و غیره هستید.
کمک به تعیین اهداف آموزشی
یکی از مهم‌ترین اهداف و مزایای طراحی آموزش ، کمک به تعیین اهداف فعالیت آموزشی و تعریف دقیق‌تر آن‌هاست. یک طراح حرفه‌ای می‌تواند به شما در تعیین زمان بازگشت سرمایه، مقدار سود سالانه‌ی ایده‌آل، مرحله‌ی آغاز توسعه و غیره کمک کند. علاوه بر این او می‌تواند تصورات و انتظارات شما را با توجه به امکانات‌تان تعدیل نماید.
استفاده بهینه از منابع
مسلما پیش از شروع دوره‌ی آموزشی منابعی برای آن درنظر گرفته‌اید. این منابع می‌توانند مالی، لجستیکی، انسانی و غیره باشند. طراحی آموزش به شما در استفاده بهینه‌ی از آن‌ها کمک می‌کند. متخصصان این حوزه می‌دانند که چطور نیازها و انتظارات فراگیران را با منابع شما تطبیق داده و هماهنگ کنند.
مدل‌های طراحی آموزشی
در طول بیش از هشت دهه از که تولد طراحی آموزشی می‌گذرد، مدل‌های مختلفی برای آن پیشنهاد شده‌اند که در ادامه آن‌ها بررسی می‌کنیم.
مدل ADDIE
سابقه‌ی این مدل طراحی آموزش ADDIE به دهه‌ی ۱۹۷۰ میلادی رسیده و شامل پنج مرحله‌ی زیر است:
- آنالیز. شامل آنالیز فراگیران، اهداف علمی و نیازهای فرآیند آموزش
- طراحی. شامل تعیین روش‌های تدریس، مواد درسی و روش انتقال آن‌ها
- توسعه. شامل تولید محتوای آموزشی و تعیین کانال‌های انتشار آن‌ها
- اجرا. شامل اجرای فرآیند آموزشی با مدیریت آن‌ها در LMS با استانداردهایی مانند SCORM یا xAPI
- ارزیابی. برای این منظور نرم‌افزار مدیریت آموزش باید ابزارهای تحلیلی و جمع‌آوری داده، مانند نظرسنجی را در اختیار شما قرار دهد.
مدل Bloom’s Taxonomy
طبقه‌بندی بلوم، یک مدل طراحی آموزش است که هدف اصلی آن، شناسایی و اندازه‌گیری رشد شناختی (Cognitive) فراگیران است. این مدل از ۶ سطح تشکیل شده است که فرآیندهای ذهنی فراگیران را در یادگیری و تسلط بر مفاهیم مشخص می‌کنند. این سطوح در طول سالیان، مرتبا تحت بازبینی قرار گرفته‌اند. آن‌ها از سال ۲۰۰۱ با افعال زیر تعریف می‌شوند:
- به‌یاد‌آوردن
- درک‌کردن
- به‌کاربردن
- آنالیز‌کردن
- ارزیابی‌کردن
- ساختن
این ساختار سلسله‌مراتبی به مدرس این امکان را می‌دهد که نه‌فقط کمیت؛ بلکه عمق و کیفیت درک مطالب را نیز در فراگیر خود ارزیابی کند. درواقع، یک فراگیر تنها با تسلط بر هریک از این افعال می‌تواند به مرحله‌ی بعد برود. طبقه‌بندی بلوم یک مدل قدیمی است که سابقه‌ی آن به سال ۱۹۵۶ رسیده و به‌ویژه در برنامه‌های آموزش فردی و عملی، موثر واقع می‌شود.
مدل SAM
مدل طراحی آموزش Successive Approximation Model (مدل تقریب متوالی) یا به‌اختصار SAM یک نسخه‌ی ساده‌شده از مدل ADDIE است. این مدل، بیشتر بر استخراج بازخورد و آموزش در محیط‌های کاری تمرکز داشته و سه بخش اصلی آن عبارتند از:
- آماده‌سازی؛ شامل جمع‌آوری اطلاعات و فراهم‌آوری شرایط لازم برای آموزش
- طراحی تکراری؛ شامل تولید نمونه‌ی اولیه طرح آموزشی
- توسعه تکراری؛ شامل اجرا، توسعه و ارزیابی طراحی اولیه
مدل Robert Gagne
در طراحی آموزش برای بزرگسالان، مدل روبرت گاگنه، بهترین مدل محسوب می‌شود. گاگنه پیشنهاد کرد که آموزش، طی سه مرحله‌ی کلی و ۹ مرحله‌ی جزئی زیر انجام شود:
- آماده سازی؛ شامل مراحل جلب‌توجه، آگاه‌سازی مخاطبان از اهداف آموزش، به‌یادآوری آموخته‌های قبلی
- آموزش و تمرین؛ شامل مراحل ارائه‌ی مواد و محرک‌های آموزشی، تهیه راهنمای یادگیری، اجرای آموزش و بازخورد
- ارزیابی و انتقال؛ شامل دو مرحله‌ی ارزیابی عملکرد و افزایش آمادگی و انتقال به طرح آموزشی
مدل اصول آموزش مریل
اصول آموزش دیوید مریل (Merrill’s Principles of Instruction) یا به‌اختصار MPI یک مدل طراحی آموزش با محوریت حل‌مسئله است. این مدل شامل پنج اصل زیر است:
- اصل وظیفه‌محوری: دلیل نیاز به یادگیری، وظایف و مشکلات دنیای واقعی است.
- اصل فعال‌سازی: فعال‌شدن دانش در فراگیر به معنی به‌کارگیری آن در مهارت‌های عملی است.
- اصل نمایش: اطلاعات باید در قالب‌های مختلفی ارائه شوند؛ چراکه هر قالب بخشی از مغز را فعال می‌کند. این راه‌کار به حفظ بهتر اطلاعات کمک می‌کند.
- اصل کاربرد: فراگیر باید دانش خود را شخصا به‌کار بگیرد و با درس گرفتن از اشتباهات خود، دانشش را نیز بهتر حفظ کند.
- اصل ادغام: یادگیری باید همراه با بحث، ارائه، دریافت بازخورد و دیگر فعالیت‌هایی باشد که دانش جدید را با دنیای واقعی ادغام می‌کند.
امروزه، صحبت از آموزش بدون انجام برنامه‌ریزی و چارچوب‌گذاری برای آن، بی‌معنی است. پیوند ناگسستنی آموزش با دیگر بخش‌های جامعه و زندگی فردی، اعم از صنایع دیگر، اقتصاد و رشد فردی سبب شده است که کیفیت آموزش، بیش از هر زمان دیگری مهم جلوه کند.
طراحی آموزش شاخه‌ای از علم آموزش است که به تحقق اهداف علمی، مالی و غیره در یک دوره‌ی آموزشی کمک می‌کند. متخصصان این حوزه با استفاده از مدل‌های مختلف، دوره‌ها را تعریف و چارچوب‌بندی کرده و ضمن هدف‌گذاری برای آن‌ها، نیازهای‌شان را سنجیده و نتایج‌شان را ارزیابی می‌کنند. مدل‌هایی مانند ADDIE، طبقه‌بندی Bloom و SAM تاکنون نتایج موفقی در این زمینه به‌دنبال داشته‌اند.
