تابه‌حال چندبار برای‌تان پیش آمده است که بعد از گذراندن یک دوره و یا شرکت در یک کلاس، با اینکه به‌خوبی مباحث را در حین توضیحات مدرس فرا گرفته بودید، روز بعد بیشتر آنها را فراموش کنید؟ این موضوع با نموداری به نام منحنی فراموشی نشان داده شده و تحلیل می‌شود. منحنی‌ای که تحلیل و بررسی آن در علوم اجتماعی، روانشناسی و امر آموزش مهم بوده و سبب طبقه‌بندی و تمایز روش‌های آموزشی از نظر بازدهی می‌شود.
اما منحنی فراموشی چیست؟ چطور تحلیل شده و چه چیزی را نشان می‌دهد؟ اینها سوالاتی هستند که در این مقاله به آنها پاسخ می‌دهیم. علاوه بر این به ارائه عوامل موثر بر عملکرد حافظه و بهبود آن نیز خواهیم پرداخت. اگر در حوزه‌ی آموزش یا حوزه‌های مرتبط فعال هستید، مطالعه‌ی این مقاله می‌تواند شما را در تحلیل میزان بازدهی کیفی آموزش‌تان یاری کند.
به‌نظر می‌رسد اطلاعات با سرعتی تصاعدی در ذهنمان ناپدید می‌شوند. به‌طوریکه بیشتر آموخته‌هایمان را در همان چند روز اول پس از یادگیری از دست می‌دهیم. هرمان ابینگهاوس (Hermann Ebbinghaus)، روانشناس آلمانی، اولین فردی بود که این پدیده را به‌وسیله‌ی یک نمودار به نام منحنی فراموشی (Forgetting Curve) توضیح داد.
او با تحقیقات گسترده‌ی خود در حوزه‌ی حافظه، در فاصله‌ی سال‌های ۱۸۸۰ تا ۱۸۸۵ توانست دستاوردهایش را به‌صورت داده‌های ریاضی ثبت کرده و الگوی مشخصی را برای ظرفیت ذهن در به‌خاطرسپاری اطلاعات، تعریف کند.
ابینگهاوس، مانند بسیاری از همکاران هم‌عصرش شیوه‌ای تجربی را برای مطالعه حافظه در پیش گرفته بود و آزمایش‌های بسیاری را نیز بر روی خود انجام داد. او طی این آزمایشات سعی می‌کرد کلمات مشخصی را به ذهن بسپارد و نتایج تلاش‌های خود را در نموداری به‌نمایش درآورد که امروزه آن را به نام منحنی فراموشی می‌شناسیم.
سرعت فراموشی
ابینگهاوس کشف کرد که منحنی فراموشی ، طبیعتی تصاعدی دارد و نمودار آن در ابتدا شیب بسیار تندی نشان می‌دهد. به این معنی که بیشتر اطلاعات حفظ‌شده در ذهن ما در همان ساعات اولیه از یاد می‌روند. بطوریکه معمولا پس از یکی الی دو روز، حدود ۷۵ درصد از آنچه آموخته‌ایم را فراموش می‌کنیم.
بدون تکرار و تمرین برای تثبیت اطلاعات در حافظه‌مان گاهی آنقدر سریع آنها را فراموش می‌کنیم که پس از گذشت چند هفته، گویا هرگز در آن دوره شرکت نکرده یا تحت آموزش قرار نگرفته‌ایم. البته شیب منحنی فراموشی به‌مرور کندتر می‌شود. این به این معنی است که بعد از گذشت چند روز، آنچه از اطلاعات اولیه در ذهن باقی مانده، ته‌نشین می‌شود و نکات مهم و اساسی موضوع در ذهن جا می‌افتند. به‌عبارت‌دیگر در یک بازه‌ی چندروزه پس از یادگیری اولیه، باقی‌مانده‌ی اطلاعات را می‌توانیم تا مدتی به‌خاطر داشته باشیم.
عوامل موثر در قدرت حافظه
بر اساس یافته‌های ابینگهاوس و منحنی فراموشی او سرعت فراموشی در همه‌ی افراد کم‌وبیش مشابه است. بااین‌حال عوامل مختلفی می‌توانند در قدرت حافظه تاثیرگذار باشند که در ادامه آنها را بررسی می‌کنیم.
دانش قبلی و درجه اهمیت اطلاعات
معمولا وقتی مطلب جدیدی را به موضوعی که پیشاپیش درباره‌ی آن دانش و تجربه داریم مرتبط می‌کنیم، بسیار آسان‌تر می‌توانیم آن را به‌خاطر بسپاریم. اتصال اطلاعات تازه به موضوعی که قبلا درباره‌ی آن آموخته‌هایی در حافظه‌ی درازمدت‌مان داریم، باعث طبقه‌بندی بهتر داده‌های جدید در ذهن می‌شود. درنتیجه بسیار سریع‌تر آن را به‌خاطر خواهیم آورد.
همچنین اگر نسبت به موضوعی که در حال یادگیری آن هستیم، درجه و اعتبار قابل‌توجهی قائل باشیم، بسیار بیشتر بر آن تمرکز کرده و درنتیجه، ذهن ما آن را به‌عنوان داده‌ای مهم و با ارزش ذخیره خواهد کرد. به‌این‌ترتیب شیب اولیه‌ی منحنی فراموشی ما برای چنین موضوعی، کندتر می‌شود.
پیچیدگی موضوع
پیش از اینکه ذهن ما اطلاعات را به حافظه‌ی درازمدت و حتی کوتاه‌‌مدت‌مان بسپارد باید در مرحله‌ی اول آنها را پردازش کند. اگر موضوعی بیش‌ازاندازه برای ذهن پیچیده باشد، بیشتر اطلاعات در همین مرحله به‌صورت هضم‌نشده کنار گذاشته‌شده و به حافظه ورود پیدا نمی‌کنند. به همین دلیل، قبل از یادگیری مباحث پیچیده، ایجاد یک درک بنیادین و پایه‌ای از موضوع ضروری است. در‌غیراین‌صورت برای این نوع اطلاعات، منحنی فراموشی ، شیب تندتری نسبت به اطلاعات با درجه‌ی سختی معمولی خواهد داشت.
نحوه ارائه مطلب
شیوه‌ی تدریس موضوع و ارائهی مطلب، تاثیر غیر‌قابل‌انکاری بر کیفیت یادگیری و میزان به‌یادسپاری ما می‌گذارد. فردی که می‌خواهد موضوعی را به‌شیوه‌ی موثر تدریس کند باید نکاتی مانند میزان تکرار نکات اساسی، انتخاب زبان ساده، ارائهی داستانی مطلب و استفاده از مثال‌های ملموس را درنظر داشته باشد. یادگیری ترکیبی یکی از از روش‌هایی است که تاثیر مثبت آن بر منحنی فراموشی ثابت شده است. همچنین میزان اعتمادبه‌نفس گوینده و تسلط وی به موضوع نیز از عواملی هستند که بر توجه و انگیزه مخاطب در حفظ مطالب اثرگذار خواهند بود.
ظرفیت فردی
حتما می‌پرسید که نقش قدرت حافظه در منحنی فراموشی چیست؟ طبق تحقیقات قدرت حافظه نقش مهمی در شیب و کمیت‌های این نمودار دارد. برخی افراد، حافظه‌ی بهتری نسبت به دیگران دارند که عوامل ژنتیکی مهم‌ترین دلیل آن هستند. بااین‌حال حتی اگر به‌طور ذاتی حافظه‌ی خوبی ندارید می‌توانید با انجام تمرین‌های مختلف و استفاده از شیوه‌های موثرتر یادگیری، آن را تقویت کنید. اگر حافظه‌ی قدرتمندی هم دارید، موارد زیر در میزان سلامت و ظرفیت حافظه‌ی شما در درازمدت، نقش بسزایی دارند:
- روش استفاده از حافظه
- به‌کارگیری تکنیک‌های پرورش ذهن و حافظه
- میزان مطالعه‌ی روزانه
- نوع فعالیت‌هایی که ذهن خود را به آنها مشغول می‌کنید.
سبک زندگی
بسیاری می‌پرسند که نقش سبک زندگی در منحنی فراموشی چیست؟ تحقیقات اهمیت این فاکتور را نیز ثابت کرده است. به‌ویژه خواب، نقش به‌سزایی در بازیابی و حفظ سلامت حافظه ایفا می‌کند. تحقیقات متعددی نشان داده‌اند که داشتن خواب کافی، منظم و باکیفیت یکی از مهم‌ترین عواملی است که به حفظ و ثبت آموخته‌ها در مغز کمک می‌کند. شیب Forgetting Curve برای افرادی که خواب بی‌کیفیت و خارج از اندازه دارند معمولا بیشتر است.
اگر مغزتان را از دریافت خواب کافی محروم کنید، در کارکرد آن برای به‌خاطرسپاری و به‌یاد‌آوردن اطلاعات، اختلال ایجاد می‌کنید. به جز خواب، عوامل فیزیولوژیک و روانی دیگری نیز در کیفیت حافظه‌ی ما دخیل‌اند که ازجمله مهم‌ترین آنها می‌توان به تغذیه، استرس و شرایط روحی فرد اشاره کرد. معمولا تحت فشار استرس و اضطراب، قادر نیستیم به‌درستی از همه‌ی ظرفیت‌های ذهن خود استفاده کنیم.
بیشتر بخوانید: مسیر شغلی چیست؛ چگونه برای آن برنامه ریزی کنیم؟
تقویت حافظه و کاهش شیب منحنی فراموشی
ابینگهاوس برای افزایش ظرفیت حافظه و مقابله با روند طبیعی فراموشی که با Forgetting Curve نشان داده می‌شود، دو تکنیک موثر ارائه کرد که در ادامه آنها را بررسی می‌کنیم.
تکرار، تمرین و ممارست
ابینگهاوس در مطالعات خود نشان داد که تکرار، مهم‌ترین عامل تقویت حافظه است. با نگاهی به نمودار منحنی فراموشی می‌توانیم ببینیم که بهترین موقع برای تکرار اطلاعات، درست یک روز پس از آموختن آن است. دقیقا به همین دلیل است که اطلاعاتی که به روش یادگیری اجتماعی فراگرفته شده و تمرین شده‌اند دیرتر فراموش می‌شوند. تحقیقات نشان داده‌اند که دست‌کم سه بار، تکرار هر مطلب برای تثبیت اطلاعات آن در ذهن لازم است. هربار که آموخته‌هایمان را مرور می‌کنیم، مقدار بیشتری از داده‌ها در ذهنمان تثبیت می‌شود. به‌این‌ترتیب شیب منحنی فراموشی کندتر و کندتر شده و رفته رفته مطالب به حافظه‌ی بلندمدت ما سپرده می‌شوند.
تکنیک یادآوری
این تکنیک بر ساختن کدها یا عباراتی استوارشده که برای یادآوری موضوعی خاص، ذهن را تحریک می‌کنند. اختصاص دادن تصاویر، الگوها، شعر یا کلمات قافیه‌دار به موضوع موردنظر می‌تواند مانند محرک یا سرنخی عمل کند که ذهن را در یادآوری مطالب یاری کند. بیشتر ما در دوران مدرسه برای حفظ کردن برخی مطالب از نشانه‌ها، کلمات آهنگین یا دیگر علائمی استفاده می‌کردیم که ممکن است بعد از سال‌ها همچنان بتوانیم آنها را به‌خاطر آوریم. شیب منحنی فراموشی ما در مورد این اطلاعات بسیار کند بوده و در این حالت، بی‌آنکه بدانیم از تکنیک یادآوری ابینگهاوس استفاده کرده‌ایم.
یادگیری بهینه بر اساس منحنی فراموشی
سوال بسیاری از محققان متاخر حوزه آموزش این بوده است که تاثیر شیوه تدریس در منحنی فراموشی چیست؟ واقعیت این است که تنها دفعات مرور مطالب برای ثبت باکیفیت آنها در ذهن کافی نیست؛ بلکه فواصل تکرار آموخته‌ها نیز برای یادگیری بهینه‌ی آنها اهمیت ویژه‌ای دارد. به‌عبارت‌دیگر تکرار مداوم اطلاعات تازه در طول ساعات اولیه‌ی یادگیری، چندان موثر نبوده و ذهن حتما باید بر این منظور وادار شود. اگر پیش‌ازآنکه ذهن، فرصت فراموش‌کردن مطالب را داشته باشد اقدام به تمرین و تکرار کنیم، نتیجه‌ی قابل‌توجهی نمی‌گیریم.
ازسوی‌دیگر اگر اجازه دهیم که مدت‌زمان زیادی از اولین برخورد با مطلب تازه بگذرد، ذهن دیگر قادر به یادآوری نخواهد بود. به‌این‌ترتیب مجبور می‌شویم که فرآیند آموزش را از ابتدا شروع کنیم. اما اگر استراتژی درستی برای تمرین و مرور به‌موقع مطالب در پیش بگیریم، می‌توانیم ذهن خود را در به‌خاطرسپاری آموخته‌ها توانمند کنیم.
بهترین زمان تکرار اطلاعات به‌ترتیب یک، سه و ۶ روز پس از آموزش اولیه است. این فواصل مشخص، بین هر جلسه‌ی تمرین، باعث می‌شوند که مغز، علاوه بر بازیابی، فرصت لازم برای دسته‌بندی اطلاعات تازه را نیز داشته باشد.
منحنی فراموشی نشان می‌دهد که هرچقدر داده‌های تازه را در فواصل زمانی مشخصی پخش کنیم، نتیجه‌ی بهتری می‌گیریم. بمباران کردن ذهن با حجم وسیعی از اطلاعات در مدت‌زمان اندک باعث پایین آمدن بازدهی ذهن هم خواهد شد. درنظرگرفتن فاصله‌ی زمانی مناسب با توجه به حجم و موضوع مطلب در حال یادگیری و تقسیم اطلاعات به تکه‌های قابل‌هضم نیز می‌توانند تاثیر بسزایی در عملکرد حافظه و میزان یادگیری داشته باشد.
بیشتر بخوانید: آموزش فن بیان
منحنی فراموشی چیست؟ این سوالی بود که تلاش کردیم در این مقاله به آن پاسخ دهیم. مطابق آنچه گفته شد، این منحنی نشان‌دهنده‌ی میزان ماندگاری مطالب تازه‌آموخته‌شده به ذهن در طول زمان است. محقق اصلی و شناخته‌شده‌ی این حوزه، هرمان ابینگهاوس نشان داد که درواقع بیشتر مطالب جدید، طی یک بازه‌ی زمانی چندروزه پس از ورود به ذهن فراموش می‌شوند. هرچه این بازه کوتاه‌تر باشد، شیب اولیه این منحنی نیز تندتر خواهد شد.
درجه‌ی اهمیت و سختی مطلب، قدرت ذاتی حافظه و سبک زندگی فرد در شیب منحنی فراموشی او دخیل هستند. مدرس یا فراگیر می‌توانند با به‌کارگیری تکنیک‌های بررسی‌شده در این مقاله و نیز تحقیقات بیشتر، این شیب را کاهش دهند. تحقق چنین هدفی، سبب کاهش هزینه‌های زمانی و مالی آموزش و افزایش کیفیت عملکرد ذهن در دیگر بخش‌های زندگی فردی و اجتماعی نیز خواهد شد.
