در سال‌های اخیر، درباره آموزش الکترونیکی و به واسطه ضرورت‌هایی که بیماری کرونا آموزش پیش آورد، زیاد شنیده‌ایم. این در حالی است که این شیوه یا بهتر بگوییم صنعت آموزشی، تا سال ۲۰۲۳، قدمتی بیش از ۵۰ ساله داشته و پیوندی ناگسستنی با تکنولوژی‌های دیجیتال به‌ویژه کامپیوتر دارد. با‌این‌حال نمی‌توان انکار کرد که در سال‌های اخیر و با توسعه همگانی اینترنت، تعریف آموزش الکترونیک گسترده‌تر شده و تغییرات زیادی کرده است.
آموزش الکترونیکی چیست؟ چه انواعی دارد؟ مزایا و معایب آن کدامند؟ یافتن پاسخ این سوالات برای هر سازمان آموزشی یا مدرس فعال در این صنعت ضروری است. در این مقاله، ضمن پاسخگویی به آن‌ها، جزئیاتی از روش‌های اجرایی و شکل احتمالی آن در آینده ارائه خواهیم کرد. با ما همراه شده با یکی از مهم‌ترین شاخه‌های صنعت آموزش در عصر تکنولوژی و اینترنت آشنا شوید.
تعریف آموزش الکترونیک که در زبان انگلیسی به آن Electronic Learning و به‌اختصار e Learning یا Electronic Education گفته می‌شود، به‌طور ساده به‌صورت زیر است:
«هر نوع آموزشی که با استفاده از تجهیزات الکترونیک اعم از کامپیوتر، موبایل، سی‌دی و غیره انجام شود. در این روش، انتقال مطلب بر یک پلتفرم دیجیتال اعم از آنلاین یا غیرآنلاین صورت می‌گیرد».
آموزش الکترونیک، اشکال بسیار متفاوت از یک ویدئوهای کوتاه ۱۰ دقیقه‌ای در اینترنت تا دوره‌های رسمی دانشگاهی را در بر می‌گیرد. بر همین اساس، منابع آموزش الکترونیک شامل وب‌سایت‌ها، شبکه‌های اجتماعی، نرم‌افزارها، انواع فایل (صوتی، تصویری، متنی و غیره) و غیره می‌شود. موسسات آموزشی رسمی و غیرانتفاعی، مدرسان دوره‌های خصوصی و سازمان‌های اداری از این روش آموزشی استفاده کرده و از مزایایش بهره‌مند می‌شوند.
لازم به ذکر است که درصورت وجود تعامل بین فراگیر و مدرس، آموزش الکترونیکی از نوع تعاملی یا Interactive Online Learning خواهد بود. درغیر‌این‌صورت، شاهد ارتباط یک‌طرفه ای خواهیم بود که طی آن، اطلاعات، تنها از سوی طراح دوره یا مدرس برای فراگیر فرستاده می‌شود. به‌این‌ترتیب، امکان پرسش سوال و اجرای شیوه‌های آموزشی تعاملی وجود ندارد. مکانیسمی که در گذشته، بدنه‌ی اصلی آموزش الکترونیک بود و به آن، آموزش خطی یا Linear نیز گفته می‌شود.
انواع آموزش الکترونیکی چیست؟
تا پیش از توسعه‌ی جهانی اینترنت، آموزش الکترونیک به سی‌دی‌ها و دیگر سخت‌افزارهای ذخیره‌سازی اطلاعات و نیز نرم‌افزارها و شبکه‌های داخلی در سازمان‌ها وابسته بود. شیوه‌ای که امروزه هم از آن استفاده می‌شود. به‌عنوان‌مثال، سی‌دی کمک آموزشی یک کتاب یادگیری زبان انگلیسی، بخشی از برنامه‌ی آموزش الکترونیک پدیدآورندگان آن است.
پس از ظهور اینترنت و استفاده از آن در صنعت آموزش، به شیوه‌های قدیمی‌تر، کلمه‌ی «آفلاین» نیز اضافه شد تا وجه تمایز آن با آموزش الکترونیک آنلاین یا آموزش اینترنتی مشخص شود. بر اساس این تمایز کلی، امروزه آموزش الکترونیک به انواع مختلفی تقسیم می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها را در ادامه بررسی می‌کنیم.
دوره های آنلاین آزاد
آموزش ترکیبی
اما منظور از ترکیبی در آموزش الکترونیک چیست؟ این روش، درواقع، ترکیبی از آموزش حضوری و الکترونیک است. به این معنی که فراگیران در مکان مشخصی حضور می‌یابند؛ اما همچنان با استفاده از کامپیوتر، نرم‌افزارها، اینترنت و غیره فرآیند یادگیری‌شان را دنبال می‌کنند. به آموزش ترکیبی در زبان انگلیسی Blended Learning یا Computer Assisted Instruction (آموزش به روش کامپیوتر) و به‌اختصار CAI گفته می‌شود. آموزش ترکیبی در مدارس کشورهای پیشرفته، تبدیل به یک راه‌کار اصلی آموزش شده است.
بیشتر بخوانید: یادگیری ترکیبی چیست و چه انواع و مزایایی دارد؟
آموزش کامپیوتر محور یا CML
در روش Computer Managed Learning یا CML نقش شبکه‌های پایگاه داده کامپیوتری برای ارائه‌ی محتوا، مدیریت و ارزیابی آن‌ها، برجسته است. مطالب آموزشی در این روش با استفاده از نرم‌افزارهای سیستمی ارائه شده و فراگیر، تعامل زیادی با کامپیوتر و نرم‌افزار مربوطه خواهد داشت. اگر می‌پرسید که مزیت این روش آموزش الکترونیکی چیست؟ در پاسخ باید به موارد زیر اشاره کنیم:
- امکان سفارشی‌سازی آموزش بر اساس سرعت یادگیری فراگیر
- امکان ذخیره امن‌تر و بازیابی بهتر اطلاعات
- امکان اتوماسیون فرآیندهای مانند ارزیابی، ثبت‌نام و غیره
آموزش آنلاین همزمان
حتما می‌پرسید که از منظور از کلمه‌ی همزمان در این نوع آموزش الکترونیکی چیست؟ به این روش در زبان انگلیسی Synchronistic Online Learning گفته می‌شود. روشی که به‌طورساده، آن را با نام کلاس آنلاین می‌شناسیم. همانطور که می‌دانید، شکل برگزاری این کلاس‌ها به‌صورت همزمان است. یعنی لازم است که همه‌ی افراد در یک زمان مقرر به یک پلتفرم وارد شده و کلاس را برگزار کنند.
برای اجرای آموزش آنلاین همزمان به انواع تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری ازجمله نرم‌افزار برگزاری کلاس آنلاین، دوربین، هدست، قلم نوری و غیره نیاز خواهید داشت. مزیت بزرگ این روش، ارتباط بیشتر مدرس یا توسعه‌دهنده‌ی دوره‌ی آموزشی با دانش‌آموزان و نیز دانش‌آموزان با یکدیگر است.
درباره آموزش الکترونیک به روش آنلاین همزمان، می‌توان گفت که این روش، امکان پیاده‌سازی انواع روش‌های تدریس فراگیرمحور، پروژه‌محور، گروهی و استفاده از انواع محتوای آموزشی را فراهم می‌کند. Synchronistic Online Learning همچنین، توسعه‌ی مهارت‌های اجتماعی فراگیران را بیشتر از دیگر انواع e learning موردتوجه قرار می‌دهد.
آموزش آنلاین غیرهمزمان
نام این روش آموزش الکترونیکی در زبان انگلیسی Asynchronistic Online Learning است و نباید آن را با دوره‌های آنلاین آزاد اشتباه گرفت. e learning از نوع آنلاین غیرهمزمان، محتوای آموزشی را برای گروهی از فراگیران حاضر در دوره، بر روی یک پلتفرم قرار داده؛ اما فراگیران مجبور به یادگیری همزمان آن نیستند. بنابراین انعطاف‌پذیری آن ازنظر زمانی بیشتر است. در این روش، سیستم مدیریت یادگیری یا LMS نقش مهمی داشته و فعالیت و روند فراگیری هر دانش‌آموز را به‌طور جداگانه ردیابی می‌کند.
چهار مزیت آموزش الکترونیکی
اما مزایای آموزش الکترونیکی چیست؟ چرا یک مدرس، سازمان یا حتی دانشگاه و مدرسه باید از این روش استفاده کند؟ در این بخش به این سوال با بررسی چهار فاکتور مهم، پاسخ خواهیم داد.
کاهش هزینه آموزش و یادگیری
یک نکته‌ی مهم درباره آموزش الکترونیکی ، هزینه‌های اجرایی کمتر آن است. این روش در بسیاری از انواع خود، اساسا نیاز به آموزشگاه فیزیکی را رفع می‌کند. حتی درصورت نیاز به چنین فضایی، الزام برخورداری از کلاس‌های متعدد منتفی شده و هزینه‌های نگهداری و مصرف انرژی نیز کاهش می‌یابد. البته آموزش الکترونیک، همچنان به امکاناتی نیاز دارد؛ اما همچنان ارزان‌تر آموزش حضوری ارزیابی می‌شود. با کاهش هزینه‌های اجرایی، امکان تعدیل قیمت تدریس خصوصی و دوره‌های سازمانی برای مدرسان و موسسات بیشتر می‌شود. موضوعی که قطعا به نفع فراگیر بوده و به رشد بازار کسب‌وکار آموزشی موردنظر منجر می‌شود.
انعطاف پذیری زمانی و مکانی
آموزش الکترونیکی به زبان ساده ، محدودیت‌های زمانی و مکانی یادگیری و کسب درآمد را برای طرفین آموزش برطرف می‌کند. این شیوه، به فراگیر این فرصت را می‌دهد که با وجود کسری زمان و فاصله‌ی زیاد تا مدرس و موسسه‌ی موردنظر خود، دوره‌ی موردنیازش را بگذراند. این مزیت، در دل خود، رفع هزینه‌ی زمانی و مالی رفت‌و‌آمد را در بر دارد.
از سوی دیگر، مدرس یا موسسه‌ی آموزشی نیز با ارائه‌ی دوره خود به‌صورت الکترونیک، می‌تواند به بازار گسترده‌تری دسترسی پیدا کند. موضوعی که قطعا مزایای متعدد تجاری، برندینگ و بازاریابی ثانویه را به همراه خواهد داشت.
مدیریت آسان آموزش الکترونیک
یکی از چالش‌های آموزش، مدیریت آن است. چه ازنظر امور اداری، انضباطی و مالی و چه ازنظر بازدهی علمی باید بتوانید مدیریت خوبی بر اطلاعات، روندهای اجرایی و دیگر موارد داشته باشید. هرچند که امروزه بسیاری از مدارس به سیستم‌های مدیریت آموزش یا LMS مجهز شدهاند، اما به‌طورکلی، مدیریت آموزش الکترونیکی به دلیل تمرکز و یکپارچگی بیشتر آن، ساده‌تر و دقیق‌تر است.
جذابیت بیشتر آموزش
یکی از چالش‌های آموزش به‌طورکلی، عدم جذابیت آن در روش‌های سنتی است. موضوعی که به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان اهمیت بیشتری داشته و حتی می‌تواند افت تحصیلی آن‌ها را در پی داشته باشد. آموزش الکترونیکی؛ اما پتانسیل بالایی برای استفاده از منابع متعدد و جذاب و همچنین روش‌های آموزش اینتراکتیو و فراگیرمحور مانند گیمیفیکیشن دارد.
با افزایش جذابیت آموزش، مشارکت فراگیران در کلاس‌های شما بیشتر شده و بازدهی مالی کسب‌وکارتان نیز بهبود می‌یابد. علاوه بر این، عدم انگیزه برای شرکت در کلاس و حضور هوشیارانه در آن، یکی از دلایل کاهش بازدهی علمی آموزش است که آموزش الکترونیک به‌خوبی می‌تواند آن را کنترل کند.
چالش های آموزش الکترونیکی چیست؟
هریک از اشکال آموزش اعم از حضوری و الکترونیکی، چالش‌های خاص خود را دارند. اولین مشکل پیش روی آموزش الکترونیک، امکان کاهش حضور در کلاس‌هاست. این چالش به‌خصوص در آموزش‌های رسمی، جدی‌تر شده و می‌تواند سبب افت کیفیت کلاس و عقب‌ماندگی تحصیلی برای فراگیر شود. به‌ویژه دانش‌آموزان کم‌علاقه به یادگیری یا دارای مشکلات مربوط به تمرکز، پتانسیل بیشتری برای فرار از کلاس‌های اینترنتی دارند.
از طرف دیگر، ارزیابی آموزش الکترونیکی با چالش‌های متعددی به‌ویژه درخصوص امکان تقلب فراگیران مواجه است. موضوعی که می‌تواند بازدهی علمی آموزش را زیر سوال ببرد.
کاهش ارتباطات انسانی و از بین رفتن فرصت توسعه‌ی مهارت‌های اجتماعی نیز دیگر نقطه‌ضعف آموزش الکترونیکی محسوب می‌شود. موضوعی که یکی از اهداف فرعی؛ اما مهم آموزش به‌خصوص به کودکان و نوجوانان است. این چالش، لزوم به‌کارگیری روش‌های تدریس فراگیرمحور و خلاقانه را ایجاب می‌کند.
آموزش الکترونیک؛ آینده صنعت آموزش
در دوران بیماری کرونا، آموزش الکترونیک تبدیل به اصلی‌ترین شکل آموزش در بیشتر نقاط دنیا شد. با خروج تدریجی از این دوره، شاهد بازگشایی موسسات و مدارس هستیم. اکنون آنچه تقریبا همه‌ی کارشناسان درباره آموزش الکترونیکی بر سر آن متفق‌القول هستند، حضور قطعی و پررنگ‌تر آن نسبت به سال‌های پیش از کرونا در آینده است. نقاط قوت این روش، بیش‌ازپیش بر همگان آشکار شده و حتی شاهد ورود متاورس و وب ۳ به این عرصه هستیم. بنابراین، هر فعال حوزه‌ی آموزش، برای بقا در این صنعت باید پیاده‌سازی این روش را نیز در دستور کار خود قرار دهد.
