هر کسب‌وکاری که داشته باشید به آگاهی از نظر مشتریان و مخاطبان خود درباره محصول یا خدمات‌تان نیاز خواهید داشت. کسب‌وکار آموزش و آموزش مجازی نیز از این قاعده مستثنا نیست. محصول یا خدمت شما در این صنعت، دوره‌های آموزشی حضوری، آفلاین یا آنلاینی هستند که ارائه می‌دهید. ارزیابی دوره های آموزشی به شما در درک نیازهای مخاطبان، انتظارات و محدودیت‌های‌شان و نیز نقاط ضعف و قوت خودتان کمک می‌کند.
به کار بستن نتایج حاصل از نظرسنجی‌های دقیق و قابل‌اعتماد نیز قطعا سود مالی حاصل از این فعالیت را برای کسب‌وکارهای آموزشی افزایش خواهد داد. سازمان‌ها نیز خواهند توانست بهره‌وری و بازدهی آموزش کارمندان خود را سنجیده و بهبود ببخشند.
اما روش‌های نظرسنجی دوره های آموزشی کدامند؟ چه اهدافی می‌توانند در چنین این ارزیابی‌ها دنبال شوند؟ ابزارهای آن دقیقا چیست؟ در این مقاله به این سوالات در کنار برخی موضوعات دیگر در این زمینه پاسخ خواهیم داد. اگر در امر آموزش در هر سطحی از خصوصی تا سازمانی فعال هستید، به‌منظور افزایش بهره‌وری علمی و مالی دوره‌های‌تان با ما همراه شوید.
یکی از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین روش‌های ارزیابی دوره های آموزشی روش کرک پاتریک (Kirkpatrick) است که از دهه‌ی ۱۹۶۰ میلادی استفاده می‌شود. ارزیابی به این روش در چهار سطح یا مرحله انجام می‌شود که در این بخش آن‌ها را شرح می‌دهیم.
سطح سنجش بازخورد در مدل کرک پاتریک
در این سطح، واکنش یا بازخورد فراگیران در پایان یک دوره‌ی آموزشی، ارزیابی و اندازه‌گیری می‌شود. سوالاتی مانند موارد زیر در سطح بازخورد یا Reaction معمول هستند:
- این دوره‌ی آموزشی چقدر برای شما مفید واقع شده است؟
- چقدر از تجربه‌ی یادگیری‌تان راضی هستید؟
- آیا محتوای آموزشی با انتظارات شما مطابقت داشت؟
- آیا مطلب جدیدی یاد گرفتید؟
- کیفیت آموزش مدرس را چطور ارزیابی می‌کنید؟
نکته‌ی مهم در مورد بسیاری از سوالاتی که در این سطح یا دیگر در روش‌های ارزیابی دوره های آموزشی مطرح می‌شوند، لزوم طراحی هرچه کمی و دقیق آن‌هاست. برای این منظور باید از انواع خاصی از سوالات استفاده کنید که اصطلاحا به آن‌ها سوالات بسته گفته می‌شود. سوالات گزینه‌ای، نموداری، طیفی و مقیاس لیکرت، نمونه‌هایی از آن‌ها هستند. همچنین گزینه‌های شما باید تمامی پاسخ‌های ممکن را پوشش دهند.
سطح سنجش یادگیری در مدل کرک پاتریک
در سطح یادگیری (Learning) ارزیابی دوره های آموزشی به روش کرک پاتریک، کیفیت یادگیری مطالب سنجیده می‌شود. برای این منظور می‌توانید آزمون‌های کوتاه و کوییزمانندی طراحی کرده و آن‌ها را به شکل آنلاین برای فراگیران ارسال کنید. این آزمون‌ها می‌توانند بخشی از ارزیابی رسمی دوره باشند یا نباشند.
برخی سازمان‌ها و موسسات حتی پیش از شروع دوره‌ی خود، یک آزمون یا نظرسنجی عملی از فراگیران‌شان به عمل آورده و نتایج آن‌ها را با نتایج آزمون‌های نهایی مقایسه می‌کنند. به‌این‌ترتیب، یادگیری فراگیران، دقیق‌تر اندازه‌گیری می‌شود.
سطح سنجش رفتار در مدل کرک پاتریک
این سطح معمولا برای ارزیابی دوره های آموزشی سازمانی مطرح می‌شود که طی آن‌ها کارکنان، مخاطبان آموزش محسوب می‌شوند. در پایان یک دوره‌ی آموزشی، تغییرات رفتار کارمند با استفاده از مدل‌های ۳۶۰ درجه سنجیده می‌شود. مدل‌هایی که بازخورد دیگر افراد مانند همکاران، کارمندان رده‌های بالاتر یا پایین‌تر، مشتریان و غیره را نسبت به کارمند موردنظر، ملاک قرار می‌دهد.
سطح سنجش رفتار (Behavior) به‌خصوص در ارزیابی دوره های آموزشی برای کارمندان بخش‌های فروش، بازاریابی، خدمات مشتریان و غیره که با مشتریان و ارباب‌رجوع در تماس مستقیم هستند، اهمیت دارد. دقیقا به همین دلیل است که پس از تماس‌هایی که با سازمان‌ها می‌گیریم به بخش نظرسنجی کیفیت پاسخگویی متصل می‌شویم.
سطح نتیجه گیری در مدل کرک پاتریک
مهم‌ترین مرحله در هریک از روش‌های نظرسنجی دوره های آموزشی ، مرحله نتیجه‌گیری است. در این مرحله است که باید داده‌های به‌دست‌آمده را تجزیه‌وتحلیل کرده و به شکل نتایج آماری ملموس و کاربردی درآورید. نرم‌افزارهای نظرسنجی که از روش کرک پاتریک استفاده می‌کنند، ابزارهای متعددی در این زمینه در اختیار شما قرار می‌دهند.
مزایا و معایب روش کرک پاتریک
روش ارزیابی دوره های آموزشی کرک پاتریک، ساده و سریع بوده و برای موسسات آموزشی و تدریس خصوصی نتایج دقیقی دارد. به همین دلیل بسیاری آن را بهترین روش ارزیابی در کلاس مجازی نیز می‌دانند. بااین‌حال این شیوه، خالی از اشکال هم نیست. اولین مشکل این روش این است که تنها موفقیت یا عدم موفقیت دوره‌ی موردنظر را سنجیده و پیشنهادی برای بهبود آن ندارد. همچنین همبستگی چندانی بین سطوح آن دیده نمی‌شود. به عبارت دیگر، نمی‌توان مطمئن بود که نتایج مثبت در سطح یک، نتایج مثبت در سطوح بعدی را در پی داشته باشد.
ارزیابی دوره های آموزشی به روش کافمن
به عقیده‌ی بسیاری، بهترین روش ارزیابی دوره های آموزشی برای سازمان‌ها، روش کافمن (Kaufman) است. روشی که مشتق‌شده از روش کرک پاتریک بوده و شامل پنج مرحله‌ی زیر است:
- سطح یک A؛ ورودی (Input). شامل اندازه‌گیری حجم منابع سرمایه‌گذاری‌شده (مالی، زمانی، انسانی و غیره) در دوره‌ی آموزشی
- سطح یک B؛ ارزیابی بازخورد (Process). شامل ارزیابی بازخورد فراگیران در پایان دوره
- سطح دو؛ ارزیابی علمی (Acquisition). شامل ارزیابی دوره های آموزشی با معیار رشد علمی فراگیران
- سطح سه؛ ارزیابی کاربرد دوره (Application). شامل ارزیابی نحوه و میزان استفاده از مطالب فراگرفته‌شده در زندگی و شغل فراگیران
- سطح چهار؛ ارزیابی بازدهی سازمانی (Organizational Payoffs). شامل ارزیابی سود شرکت یا موسسه‌ی آموزشی از محل برگزاری دوره. بهبود عملکرد کارکنان، درآمد کسب‌شده از آموزش و میزان کاهش هزینه‌های سازمان، نمونه‌هایی از موارد قابل‌ارزیابی در این مرحله هستند.
- سطح پنج؛ ارزیابی نتایج بزرگ (Societal Outcomes). در این مرحله نتایج دوره‌ی آموزشی بر جوامع آماری بزرگ، مانند کل بازار هدف، همکاران تجاری و بین‌المللی سنجیده می‌شود.
نظرسنجی دوره های آموزشی به روش کافمن هزینه‌بر بوده و تنها برای دوره‌های آموزشی بزرگ و سازمانی توصیه می‌شود.
ارزیابی دوره های آموزشی با مدل CIRO
اگر در حال برگزاری دوره‌های آموزش مدیریت هستید، مدل CRIO برای ارزیابی آن، بهترین روش خواهد بود. CIRO مخفف چهار کلمه Context، Input، Reaction و Output است که به‌ترتیب می‌توان آن‌ها را به زمینه، ورودی، بازخورد و خروجی ترجمه کرد. این چهار مرحله را در ادامه بررسی می‌کنیم.
مرحله Context در مدل CIRO
در سطح کانتکست ابتدا وضعیت فعلی یک سازمان پیش از برگزاری دوره‌های مدیریتی برای کارمندان رده‌بالا، سنجیده می‌شود. در این مرحله، اهداف آموزش نیز فهرست شده و در سه دسته‌ی زیر طبقه‌بندی می‌شوند:
- اهداف نهایی؛ مانند بهبود نقاط ضعف سازمان در خدمات مشتریان، سود اندک یا بهره‌وری پایین
- اهداف میانی؛ شامل اهدافی که برای تحقق اهداف نهایی لازم است. بهبود رفتار کارکنان، وقت‌شناسی بیشتر، بهبود انگیزه‌ی کارکنان و بهبود ارتباطات درون‌سازمانی نمونه‌هایی از اهداف میانی هستند.
- اهداف فوری؛ این اهداف، دستیابی به اهداف میانی را آسان‌تر می‌کنند. فراگیری یک مهارت و دانش جدید، نمونه‌ای از اهداف فوری در روش ارزیابی دوره های آموزشی با مدل CIRO است.
مرحله Input در مدل CIRO
هدف از این مرحله، ارزیابی ابزارها یا روش‌های آموزشی و شناسایی بهترین گزینه در بین آن‌هاست. به‌عنوان مثال بسیاری از سازمان‌ها از ابزار برگزاری وبینار استفاده کرده و برخی دیگر، کلاس‌های حضوری را ترجیح می‌دهند. این ابزار یا روش، هرچه که باشد باید با منابع سازمان و اهداف دوره‌ی آموزشی سازگاری داشته و رفاه و سهولت دسترسی فراگیران را درنظر بگیرد.
مرحله Reaction در مدل CIRO
این مرحله از روش ارزیابی دوره های آموزشی CIRO، مشابه سطح بازخورد در روش‌های قبلی است. هدف آن، سنجش رضایت فراگیران از شرکت در کلاس‌ها در سه شاخص زیر است:
- محتوای برنامه‌ی آموزشی
- رویکرد برنامه‌ی آموزشی
- ارزش افزوده‌ی شرکت در دوره برای آن‌ها
در این مرحله، نه‌تنها میزان رضایت؛ بلکه پیشنهادهای فراگیران برای بهبود دوره نیز جمع‌آوری می‌شود.
مرحله Output در مدل CIRO
در این مرحله نتایج حاصل از دوره‌ی آموزشی برای چهار سطح زیر، ارزیابی و تجزیه‌وتحلیل می‌شود:
- فراگیر
- محل کار
- تیم یا دپارتمان
- کل سازمان
یک سازمان می‌تواند این نتایج را در یک یا هر چهار سطح ارزیابی کند. برای استفاده از مدل CIRO، نرم‌افزار آموزشی (LMS) یا ابزار نظرسنجی شما باید مجهز به این مدل باشد.
ابزارهای ارزیابی دوره های آموزشی
از هریک از مدل‌های سنجش عملکرد آموزش که استفاده کنید، به ابزارهایی برای جمع‌آوری داده نیاز خواهید داشت. در آموزش مجازی، بهتر است سیستم مدیریت یادگیری (LMS) یا پلتفرم آموزشی‌تان یک یا چند مورد از این ابزارها را داشته باشد. مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- پرسشنامه؛ که متداول‌ترین ابزار جمع‌آوری داده به‌منظور ارزیابی بوده و شامل انواع مختلفی مانند کاغذی، آنلاین، آفلاین، تلفنی و غیره می‌شوند. پلتفرم الوکام این ابزار را در اختیار شما قرار می‌دهد.
- مصاحبه؛ که نسبت به ابزار پرسشنامه، زمان و هزینه‌ی بیشتری برده؛ اما نرخ پاسخگویی و مشارکت در آن بالاتر است. مصاحبه نیز می‌تواند تلفنی، اینترنتی یا حضوری باشد.
- ترکیبی از پرسشنامه و مصاحبه؛ در این روش ابتدا از طریق پرسشنامه و ویژگی‌های غربالگرانه، یک جامعه‌ی آماری انتخاب و برای مصاحبه دعوت می‌شوند.
بهترین زمان برای ارزیابی دوره آموزشی
بسیاری تصور می‌کنند که ارزیابی دوره های آموزشی ، تنها پس از برگزاری آن‌ها انجام می‌شود. این در حالی است که ارزیابی در زمان‌های دیگر مانند پیش از شروع دوره یا در طول آن، می‌تواند سبب جلوگیری از خطاهای آموزشی و کاهش خسارات مربوط به آن‌ها شود. به چنین ارزیابی‌هایی، تکوینی یا Formative گفته می‌شود. ارزیابی، نه‌ففط درخصوص موارد کلان؛ بلکه در پایان هر جلسه و درباره‌ی محتوای همان کلاس نیز می‌تواند انجام شود.
به‌ویژه در امر آموزش آنلاین، نظرسنجی پیش‌ازموعد درباره‌ی پلتفرم، زمان برگزاری کلاس‌ها، روش تدریس و ابزارهای آنلاین، می‌تواند سبب بهبود کیفیت و نتایج حاصل از آموزش شود. بااین‌حال، ارزش ارزیابی‌های پایان‌دوره معمولا بیشتر بوده و نتایج شفاف‌تر و کاربردی‌تری را ارائه می‌دهد.
سخن آخر درباره ارزیابی دوره آموزشی
مانند هر فعالیت دیگری در امر آموزش هم به نظرات مشتریان و مخاطبان خود با هدف رفع اشکالات احتمالی نیاز خواهید داشت. برای این منظور، مدل‌های مختلفی پیش روی شما قرار دارند. درحالی‌که مدل کرک پاتریک برای ارزیابی دوره های آموزشی غیرسازمانی مناسب است، روش‌هایی مانند کافمن و CIRO برای سازمان‌ها بیشترین بهره‌وری را دارند. پرسشنامه، مصاحبه و یا ترکیب آن‌ها نیز ابزارهای شما نیز برای ارزیابی هستند. انجام به‌موقع و دقیق این فعالیت می‌تواند بازدهی مالی و علمی برنامه‌ی آموزشی را برای شما و فراگیران‌تان ارتقا دهد.
